از همون ماه‌های اولی که به دنیا میایم، قیافه‌ها (یا همون صورت آدم‌ها) یه جورایی نقش سوپر استار رو توی زندگی‌مون بازی می‌کنن. مثلا از روی قیافه آدم‌ها می‌فهمیم کی آشناست، کی باهامون حال می‌کنه، کی داره بهمون توجه می‌کنه، یا حتی کی امنه و کی نه. ولی یه سوال خیلی مهم همیشه بوده: آیا این حساسیت نسبت به صورت آدم‌ها، رفته رفته با بزرگ شدن مغزمون ساخته میشه، یا از همون اول توی وجودمون برنامه‌ریزی شده؟
تو این حوزه، دو متخصص مغز و ذهن، “ربکا ساکس” از MIT و “هِدر کُساكوفسکی” از هاروارد، تحقیقاتی انجام دادن که توی یه مقاله جدید حسابی سروصدا کرده. اونا توی پادکست Under the Cortex اومدن درباره اینکه مغز نوزاد چه جوری قیافه‌ها رو میگیره و پردازش می‌کنه، گپ زدن.
خب یه توضیح ریز این وسط: وقتی میگیم “شبکه تشخیص چهره در مغز”، یعنی قسمت‌هایی از مغز که مخصوص شناسایی و پردازش صورت آدم‌ها ساخته شدن. این قسمت‌ها طوری طراحی شدن که ما با یه نگاه بتونیم تشخیص بدیم روبرومون کیه!
حالا داستان چیه؟ می‌خوام خلاصه و دوستانه واست توضیح بدم چی فهمیدن:
مناطق مخصوص قیافه تو مغز چیا هستن؟
اول بذار فاز علمی رو روشن کنیم؛ چند تا نقطه مهم توی مغز داریم که هر کدوم یه اسم باکلاس دارن:
- FFA یا Fusiform Face Area: این یکی ته متخصص تشخیص قیافه‌س و تو زیر مغزه. مثلا اگه این ناحیه رو تو مغز یکی تحریک کنن (چه با تکنولوژی، چه با نور)، حتی اگه هیچ صورت واقعی نبینه، باز حس می‌کنه داره یه قیافه می‌بینه! پس حسابی محور قیافه‌بازیه.
- STS یا Superior Temporal Sulcus: کنار مغز قرار داره و قیافه و صدا و حرکت بدن رو کاملاً جدی میگیره، مخصوصاً وقتی آدم‌ها دارن باهم ارتباط برقرار می‌کنن یا حرف می‌زنن. مثلاً همونجایی که صحنه‌های اجتماعی رو می‌سنجی و بفهمی کی داره سر به سر کی می‌ذاره!
- MPFC یا Medial Prefrontal Cortex: جلو مغز هست (وسط پیشونی‌مون!) و بیشتر توی تحلیل روابط اجتماعی و معانی پیچیده آدم‌ها کاربرد داره. مثلا وقتی درباره یه دوست یا حتی دشمن فکر می‌کنی، اینجا فعاله!
قبلنا چی فکر می‌کردن؟
قبلاً دانشمندها فکر می‌کردن این مناطق باید کلی رشد کنن و شاید تا سنین مدرسه یا نوجوانی طول بکشه تا مغز بشه مثل مغز بزرگسال‌ها. اما تو تحقیق جدید، ساکس و کساکوفسکی اومدن گفتن نه بابا، این مناطق از همون اول خیلی کاراشون رو شرع می‌کنن!
روش تحقیقیشون چطوری بود؟
روش کارشون خیلی باحال و البته پر دردسره. دو تا روش اصلی داشتن:
- fMRI: همون دستگاه تصویر‌برداری از مغزه که هر چند ثانیه یه عکس از مغز – مخصوصا قسمت‌های فعال – میگیره. البته این دستگاه خیلی سفت و سخت و پر سر و صداست و بچه‌ها خیلی نمی‌تونن توش بمونن.
- fNIRS: این یکی اتفاقاً برای بچه‌ها بهتره. یه جور تکنولوژییه که با نور مغز رو اسکن می‌کنه و می‌فهمه کی کدوم قسمت فعال‌تره، فقط خب جزئیاتش کم‌تر از fMRI هست.
مشکل کار با نوزاد اینه که اصلاً نمی‌تونی ازشون بخوای ساکت و آروم بمونن و هر کاری گفتی انجام بدن! پس داده گرفتن سخته و به خلاقیت و صبر فراوون نیاز داره.
چه نتیجه‌ای گرفتن؟
نتایج کلی باحال بود: فهمیدن که این سه منطقه مهم مغز (FFA، STS و MPFC) تقریباً به موازات همدیگه و تو همون 2.5 تا 5 ماه اول عمر نوزاد فعال میشن و با قیافه آدم‌ها واکنش نشون میدن! یعنی مغز بچه‌ها از همون اول یه جورایی واسه توجه به صورت آدما «آماده‌سازی شده» یا به اصطلاح خودمونی: یه کمپیوتر جستجوگر چهره تو مغزشون نصبه!
حتی برخلاف فرضیه قدیمی که می‌گفت “قسمت‌های عقب مغز کاربردی‌تر شروع می‌کنن و کم‌کم قسمت‌های جلویی هم فعال میشن” (که بهش می‌گن توسعه از پشت به جلو)، تحقیقات جدید نشون داد کل این نواحی تقریباً با هم فعال میشن! این یعنی نوزادها فقط صدا و تصویر بی‌معنی نمی‌گیرن؛ بلکه مغزشون تقربیاً از همون روز اول برای تشخیص قیافه‌ها و روابط اجتماعی برنامه‌ریزی شده.
و نکته جالب‌تر: مغز نوزاد نه فقط قیافه رو به‌عنوان یه شکل جالب می‌بینه، بلکه بهش معنای اجتماعی هم میده، مثلاً می‌فهمه کی بهش توجه می‌کنه یا کی آشناست – دقیقاً همون چیزی که برای بقای نوزاد ضروریه چون باید بتونه ارتباط با مراقبش رو برقرار کنه.
چرا فهم این موضوع مهمه؟
یکیش مربوط میشه به موضوع اوتیسم (Autism Spectrum Disorders – یعنی اختلال طیف اوتیسم که بچه‌ها و بزرگ‌ترها تو ارتباط اجتماعی چالش دارن). دانشمندها با خودشان فکر می‌کردن اگه نواحی مغز مربوط به پردازش اجتماعی رو دقیق‌تر بشناسن، شاید راهی باشه که مشکلات اوتیسم رو هم راحت‌تر بفهمن و حتی کمک کنن. اما الان فهمیدن موضوع اوتیسم خیلی پیچیده‌تره و هنوز نمی‌دونیم دقیقاً مشکل کجاست چون این اختلال انواع و اقسام زیادی داره.
چالش‌های اصلی تو این تحقیقات چیه؟
خب جدا از این که گرفتن داده از نوزاد مثل حل کردن مکعب روبیک با دست چپ تو باد شدیده (!) کلی چالش فنی هم هست. یکی اینه که اصلاً نمیشه بچه رو وادار کرد ساکت و بی‌حرکت بمونه. تازه ثبت و خواندن داده‌ها هم خیلی وقت‌گیره و آدم حسابی صبور و پیگیر می‌خواد. ولی خب، هر بار تجهیزات هم بهتر میشه و همکاری بین آزمایشگاه‌ها بیشتر میشه.
قدم بعدی چی قراره باشه؟
مثلاً کساکوفسکی الآن داره تو دانشگاه USC آزمایشگاه خودش رو راه می‌ندازه و تحقیقات طولی انجام میده (یعنی یه سری بچه رو تو یه دوره دنبال می‌کنه تا بفهمه دقیقاً چه جوری ناحیه‌های مغز جدا از هم رشد می‌کنن). ساکس هم تازه پروژه‌ای شروع کرده روی یادگیری زبان و مقایسه این که آیا مغز از همون اول بیشتر سمت چپ فعاله یا با مرور زمان این حالت ایجاد میشه (یعنی مثلاً وقتی کسی سکته مغزی طرف چپش کرده و زبانشو از دست میده، دلیلش از کودکی ایجاد شده یا نه).
جمع‌بندی دوستانه!
آخرش؟ همه اینا یعنی مغز ما انسان‌ها عجیب آماده دوست شدن و معاشرت کردنه. حتی قبل از اینکه بتونیم اولین کلممون رو بگیم یا بلند بشیم راه بریم، تو مغزمون مثل یه رادار اجتماعی قیافه و رابطه‌ها رو رهگیری می‌کنیم! واسه همینم آدما اینقدر اجتماعی و باحال‌ان، حالا هر جایی از دنیا باشن. 😎
اگه دوست داری بیشتر درباره این تحقیقات بدونی، سایت psychologicalscience.org و آرشیو پادکست Under the Cortex پر از ماجراها و یافته‌های علمی جذابه!
منبع: +
