دیگه فکر کنم همه‌مون اسم تست‌های ژنتیکی و شجره‌نامه رو شنیدیم؛ همین سایت‌هایی که می‌ذاری DNAتو توشون، بعد بهت می‌گن اجدادت کجا بودن یا با کی‌ها فامیلی! من پارسال رفتم توی یکی از این سایت‌ها، FamilyTreeDNA، و حتی گزینه «آره، بذار پلیس هم ژن‌هامو جستجو کنه» رو هم زدم.
حالا قصه اینجاست که توی سال ۲۰۱۸ تو کالیفرنیا پلیس تونست قاتل زنجیره‌ای معروف به Golden State Killer رو بگیره. قاتلی که سال‌ها فراری بود. پلیس چیکار کرد؟ DNA صحنه جنایت رو تو این سایت‌های شجره‌نامه ریخت و بعد وقتی DNA چندتا از فامیل‌های قاتل رو پیدا کرد، کلی خانواده درختی کشید و آخر سر رسید سراغ مظنون اون پرونده بزرگ.
این روشی که گفتم یه اسم خفن داره: forensic investigative genetic genealogy یا FIGG. یعنی پلیس با ژنتیک آدم‌ها و درخت شجره می‌خواد بگرده ببینه کی جرم کرده! مثلاً FIGG یعنی همون ترکیب علم جنایی و شجره‌نامه ژنتیکی. با این روش تاحالا صدها قتل و تجاوزو حل کردن. اما هنوز راه زیادی مونده. مثلاً فقط حدود ۱.۵ میلیون پروفایل برای جستجوهای پلیس فعاله که کافی نیست و خیلی وقتا پلیس نمی‌تونه مظنون رو پیدا کنه.
من که تصمیم گرفتم خودمم سهمی داشته باشم، رفتم اسپرینگفیلد (تو ماساچوست) یه تست رایگان FamilyTree گرفتم. این آزمون‌ها رو دفتر دادستان منطقه داشت وسط یه مسابقه هاکی پخش می‌کرد که آدمای بیشتری DNA بدن و بلکه پرونده چند قتل سرد رو باز کنن. منم یه فرم رضایتنامه رو سرسری نگاه انداختم، تو لوله تست تف انداختم و تحویل دادم. طبق گفته‌های تبلیغاتی‌شون، من الان «یه قهرمان» شدم!
راستش برام بحث گرفتن قاتلای فامیل نبود. من می‌خواستم یه کم شیطنت کنم و به اونایی که مدام از «حریم خصوصی ژنتیکی» می‌ترسن، کُری بخونم! من فکر می‌کنم خیلی از نگرانی‌ها در مورد DNA خیلی بزرگ‌نماییه و همه‌اش حساسیت بی‌خودی‌ه.
راستی بدونید، FIGG به خاطر اینکه بستگان ژنتیکی DNA مشترک دارن، نتیجه می‌ده. مثلاً تو با پدر و مادرت حدود ۵۰٪ DNA مشترکی، با پدربزرگ و مادربزرگ ۲۵٪، با پسرخاله مثلاً حدود ۱۲.۵٪ و همینطور پایین‌تر. من که تست دادم، تو گزارش FamilyTree بهم گفتن DNA من با ۳۳۰۹ نفر تو پایگاه مشترکه!
یه سری هم از این روش‌ها می‌ترسن یا با اهداف تنبیهی‌ش مخالفن. مثلاً یه دوست اروپایی ژنتیک‌شناس دارم که اصلاً نمی‌ذاره DNA ش رو کجا ثبت کنن. چون با مجازات اعدام مخالفه و نمی‌خواد یه وقت اطلاعاتش به درد پلیس آمریکا برای اعدام کسی بخوره! هرچند بعضیا می‌گن اگه تعداد کافی از مردم ژن‌هاشون رو به اشتراک بذارن، دیگه اهمیتی نداره کی شرکت کنه و کی نکنه. متخصص‌ها حتی تخمین زدن اگه فقط ۲٪ جمعیت آمریکا (یعنی ۶ میلیون نفر) DNA بدن، تقریباً می‌تونیم منبع هر قطعه DNA صحنه جرم رو پیدا کنیم—چون هرکس کلی فامیل دور و نزدیک داره.
یه اصطلاح باحال هم هست به اسم «tyranny of the minority» یا به فارسی «استبداد اقلیت». یعنی اینکه مثلاً یه نفر داوطلب می‌شه DNA بده، اونوقت کلی اطلاعات درباره بقیه فامیل‌هاش هم لو میره—حالا چه بخوان، چه نخوان! این خودش می‌تونه خطرناک باشه.
یه نکته مهم دیگه اینکه این پایگاه‌های خصوصی DNA، مثل FamilyTree، خیلی هم سفت و سخت اطلاعات رو محافظت نمی‌کنن. قوانینشون هی تغییر می‌کنه: یه زمانی همه اعضا به صورت پیش‌فرض تو جستجوی پلیس بودن. تازه اینا همش رو کاغذه، قضیه عملی فرق داره. مثلاً تازه معلوم شده بعضی وقتا FBI، یعنی اداره فدرال تحقیقات آمریکا، قید قوانین پایگاه‌ها رو می‌زنه و بی‌اجازه خودش تو دیتابیس‌ها دنبال مظنون می‌گرده.
خیلی خلاصه، یکی از متخصص‌های این حوزه یه جمله طلایی گفت: «اهدافمون شریفه؛ ولی قانونی نداریم!» یعنی هدف خوبه، اما قاعده و قانون خاصی براش وجود نداره.
هرچی جلوتر رفتم سوالام بیشتر شد. مثلاً اصلاً الان کی صاحب فایل DNA من‌ـه؟ معلوم نیست! FamilyTree درواقع یه برندِ متعلق به شرکت Gene by Gene بود، که ۲۰۲۱ فروخته شد به یه شرکت دیگه به اسم MyDNA. آخرشم مال یه پولدار استرالیایی شده که اسمش حتی تو سایت نمیاد! وقتی با مدیر کل FamilyTree، آقای دیو ونس صحبت کردم، گفت حدود سه‌چهارم اعضا گزینه جستجوی پلیس رو فعال کردن.
بعضیا فکر می‌کنن باید یه پایگاه داده ملی درست کنن و این کار رو قانونی و رسمی کنن. ولی این داستان کلی قانون، بحث سیاسی و تعیین استاندارد فنی لازم داره، و باید نظر همه جامعه رو جلب کنه—not just یه رضایتنامه ساده. فعلاً هیچ پروژه سراسری و قانونی ملی برای این کار شروع نشده.
خلاصه خودم هنوزم حاضر بودم تو یه پایگاه داده ملی مبارزه با جرم عضو شم، ولی الان یک‌کم پشیمونم که تف کردم تو لوله آزمایش وسط زمین هاکی و یه رضایتنامه ساده امضا کردم که فقط خودمو تحت تاثیر نذاشت، بلکه کلی فامیلمو هم قاتی ماجرا کرد. از اون‌ها عذرخواهی می‌کنم: ببخشید بچه‌ها، DNAتون هم دست من لو رفت!
پ.ن. این مطلب رو اول توی بخش The Checkup از MIT Technology Review منتشر کردن؛ خودشون هر هفته پنجشنبه‌ها خبرنامه زیست‌فناوری می‌فرستن. اگه دوست دارین زودتر از بقیه این دست مطالب بخونید، می‌تونید توش عضو بشید.
منبع: +
