چطوری فقط ما انسان‌ها موندیم؟ ماجرای جذاب انسانِ برنده به روایت الا الشماحی!

خب، بیا با هم یه داستان باحال درباره گذشته خودمون رو مرور کنیم! تصور کن حدود ۳۰۰ هزار سال پیش، وقتی نسل ما یعنی Homo sapiens (هومو ساپینس) تازه تو آفریقا سر و کله‌ش پیدا شد، ما اصلاً تنها نبودیم! اون موقع دست‌کم شش نوع گونه مختلف انسان فرز و زرنگ داشتن روی زمین پرسه می‌زدن. مثل Homo erectus (هومو ارکتوس) که اولین انسانی بود که جرأت کرد از آفریقا بزنه بیرون، نئاندرتال‌ها و دنیسوواها که از نزدیک‌ترین اقوام ما محسوب می‌شدن، یا حتی اون کوچولوهای عجیب به اسم Homo floresiensis (هومو فلورزی‌انسیس) یا «هابیت‌ها» که قدشون از ۱.۲۰ بیشتر نمی‌شد و تو یه جزیره اندونزی زندگی می‌کردن!

الا الشماحی (Ella Al-Shamahi)، انسان‌شناس ماجراجو و مجری بریتانیایی-عرب، کل این ماجرا رو با دنیای «ارباب حلقه‌ها» مقایسه می‌کنه؛ یعنی پر حیوون، آدم و شخصیت مختلف! اون تو مستند جدیدش به اسم “Human” که محصول BBC هست، سه سال رو صرف کرده تا سراسر دنیا رو بگرده و از مراکش و نامیبیا و اتیوپی بگیر تا نروژ، کانادا و پرو، راز بقای ما رو پیدا کنه.

بذار یه چیز جذاب بگم: اولین بار که فهمیدم الفبا رو کی اختراع کرد، شگفت‌زده شدم. فکر می‌کنی شاهزاده‌ها یا فیلسوف‌های مصر باستان بودن؟ نه بابا، چندتا انسان معمولی بی‌سواد (که بعضی‌ها بهشون می‌گفتن برده!) تو مصر، وقتی داشتن دست‌خط بالا دستان (هیروگلیف یعنی خط تصویری مصری‌ها) رو تقلید می‌کردن، بی‌هوا جرقه اختراع الفبا رو زدن! حالا فکر کن یه اختراع جهانی رو کیا راه انداختن!

الا یه نکته رو خیلی تأکید می‌کنه: ما انسان‌ها روز اول به هیچ عنوان موجودات خاصی نبودیم. بلکه می‌شه گفت جز کوچولوهای ضعیف جمع بودیم! ولی امروز چی؟ فقط ما موندیم و بقیه محو شدن.

حالا سوال اصلی اینه: چه راز بزرگی پشت این ماجراست؟ چرا فقط ما شدیم فاتح زمین؟

روی هم رفته بیش‌تر انسان‌شناس‌ها (Anthropologist: یعنی کسانی که گذشته و رفتار آدم‌ها رو مطالعه می‌کنن) می‌گن نقطه قوت ما “همکاری” شگفت‌انگیز بوده. شاید شنیده باشی بحثی هست به اسم «فرهنگ انباشتی» (Cumulative Culture)، که خلاصه‌ش می‌شه اینکه هر نسل از تجربه نسل قبل استفاده می‌کنه و علم و تکنولوژی خودش رو روی اون‌ها می‌سازه. همه با هم کار می‌کنیم، چیزای جدید اختراع می‌کنیم، و سرعت پیشرفتمون چندین برابر می‌شه.

این‌طور که الا تو مستندش نشون داده، “رفیق‌بازی” نه‌تنها بد نیست، بلکه راز موفقیت ماست! بعدش هم بدشانسی رقبا و کمی شانس خوب و البته شرایط جوی (آب و هوا و محیط) هم اثر داشتن.

یه چیز دیگه هم هست: برخلاف تصور خیلی‌ها، ما قرابت (نه جنگ!) بیشتری با گونه‌های دیگه داشتیم. شواهد زیادی هست که نشون می‌ده بین ما و نئاندرتال‌ها رابطه عاشقانه وجود داشته و حتی بچه‌های دورگه به دنیا اومدن؛ اما هیچ مدرک قاطعی برای جنگ و کشتار بزرگ وجود نداره! مثلاً محوطه‌های باستانی تو کوه کرمل اسرائیل پیدا شده که نشون می‌ده ۳۰ هزار سال نئاندرتال‌ها و ساپینس‌ها کنار هم، تو دو تا غار مجزا زندگی می‌کردن؛ بعد یکی از اون دو گروه به‌شکل محلی منقرض شدن. پس رقابت خیلی جدی و نزدیک بوده!

اگه فکر می‌کنی روند تکامل (Evolution: روند تغییرات گونه‌ها در طول زمان) شبیه تصویر معروف «March of Progress» ـه که آدم از میمون شروع می‌کنه و قدم‌به‌قدم به انسان امروزی می‌رسه، باید بگم خیلی این تصویر اشتباهه! شجره ما مثل بوته پرشاخه‌ست، نه یه خط مستقیم. گونه‌ها از هم منشعب شدن، بعضیا تو دوره‌هایی با هم آمیختن، و داستان‌مون خیلی پیچیده‌تر و جالب‌تر از یه خط ساده‌ست!

الا می‌گه اگه میشه با یکی از این گونه‌های منقرض‌شده ملاقات کرد، انتخابش “هابیت”هاست؛ همون کوچولوهای عجیب اندونزی با دنیای پر از حیوانای غول‌آسا و فانتزی، اونجا مارابوی گوشت‌خوار بزرگتر از آدم وجود داشته و کسی نمی‌دونه چه دنیای عجیب و بامزه‌ای اون موقع تو اون جزیره‌ها بوده!

بعد یه نکته خیلی باحال رو توضیح می‌ده: چرا دونستن این چیزا مهمه؟ بررسی گذشته بهمون نشون می‌ده چه ویژگی‌هایی ما رو این مدلی کرده: قدرت تخیل، نیاز به هم‌نوع، حس همکاری، عشق به سگ و کلی خلاقیت که هیچ حیوان دیگه‌ای نداره.

مثلاً رسم و رسومات و مراسم مذهبی فقط مختص انسانه. یه غار هست تو بوتسوانا به اسم Rhino Cave که داخل دیواره‌اش مثل مار کنده‌کاری شده و مردم اونجا ابزارهای سنگی درست می‌کردن و قبل از استفاده می‌شکوندن‌شون (که احتمالاً هدیه برای موجودات ماورایی بوده). این اولین نشونه‌های مراسم آیینی تو تاریخ ماست! حتی شامپانزه‌ها (یکی از نزدیک‌ترین فامیلای ما تو دنیای حیوانات)، همچین کاری نمی‌کنن؛ این نشون می‌ده ما دنیا رو جور دیگه‌ای می‌بینیم.

درضمن، یه چیزی هم هست درباره ژن FOXP2؛ بهش می‌گن “ژن زبان” چون نقش خیلی مهمی تو شکل‌گیری زبان داره و بین ما و نئاندرتال‌ها فرق داره. شاید اگه بیشتر دربارش بفهمیم، خیلی چیزا درباره تفاوت اساسی ما با بقیه مشخص بشه؛ ولی هنوز جواب قطعی نداریم.

الا خودش می‌گه بخش زیادی از جوابا هنوز نامعلومه. هیجان داره برای روزی که ببینه چند تا گونه انسانی دیگه واقعاً وجود داشته و دقیقاً چه اتفاقی روی مغز ما افتاده که Homo sapiens 2.0 شدیم!

در آخر الا یه نکته جالب می‌گه: دانشمندان معمولاً دنبال دلیل پیدا کردن برای جذابیت تکامل انسانی‌ان، اما واقعیت اینه که گذشته‌مون بهمون چشم‌انداز می‌ده؛ همون‌طور که فضانوردها از بیرون زمین رو نگاه می‌کنن و دچار حس عمیق نسبت به سیاره‌مون می‌شن، ما هم با نگاه به ریشه‌هامون بهتر خودمون رو می‌شناسیم. واقعاً این گذشته پر از شگفتیه.

راستی، بگم که مستند Human قراره از سپتامبر تو شبکه PBS هم پخش بشه و حسابی از تماشاش لذت خواهی برد. خلاصه، اگه دوست داری بدونی چرا فقط ما موندیم و بقیه رفتن، حتماً تماشا کن!

منبع: +