وقتی جین گودال تو سال ۱۹۶۰ پا گذاشت به پارک ملی گومبه تو تانزانیا، اصلاً فکرش رو نمی‌کرد که همه چیز رو درباره شامپانزه‌ها و حتی انسان‌ها تغییر بده! این خانم با یه دفترچه یادداشت و یه دوربین دوچشمی، یه عالمه صبر و حوصله، کم‌کم رفت تو دل جمع شامپانزه‌ها. صبرش باعث شد شامپانزه‌ها هم کم‌کم بهش عادت کنن – این پروسه بهش میگن «عادت‌دادن حیوانات وحشی به حضور آدم‌ها تا رفتار طبیعی‌شون رو نشون بدن.» این ایده الان تو همه تحقیقات رفتاری حیوانات اولین کاریه که انجام میدن.
حالا بیاید پنج تا کار خیلی باحال و بزرگ جین گودال رو با هم مرور کنیم و ببینیم چه جوری ذهنیت ما رو در مورد فامیل‌های نزدیکمون، یعنی شامپانزه‌ها، کلّاً عوض کرد:
۱. ابزارسازی و ابزاربازی توسط شامپانزه‌ها!
تا قبل از گودال، دانشمندا فکر می‌کردن فقط ما آدم‌ها بلدیم ابزار درست کنیم و استفاده کنیم. ولی جین گودال یه روز متوجه شد یه شامپانزه به اسم David Greybeard یه چوب رو کرده تو لانه مورچه‌ها و با همون داره مورچه‌ها رو می‌کشه بیرون و می‌خوره! این یعنی شامپانزه‌ها هم ابزار درست می‌کنن و استفاده می‌برن، بر خلاف تصور قبلی که فکر می‌کردن فقط انسان‌ها این قابلیت رو دارن. دانشمندا، مثلا Kenneth Oakley که باستان‌شناس و انسان‌شناس معروف بود، همیشه می‌گفت همین ابزارسازی اولین قدم انسانی شدنه – حالا شامپانزه‌ها هم رسماً وارد بازی شدن!
الان حسابی تحقیق‌ها تو دنیای حیوانات ابزارساز زیاد شده. مثلاً شامپانزه‌ها تو غرب آفریقا با سنگ پوست گردو رو می‌شکنن یا با چوب کرم‌ها رو از خاک می‌کشن بیرون. دانشمندای دیگه الان با دیدن رفتارای اینجوری شامپانزه‌ها پی می‌برن که اجداد انسان چه جوری مشکلاتشون رو حل می‌کردن.
۲. هر کی یه شخصیته!
جین گودال مرسوم رو کنار گذاشت و به جای شماره دادن به شامپانزه‌ها، براشون اسم گذاشت: مثل Flo، Fifi، یا Goliath. اینجوری مشخص شد هر کدوم شخصیت خاص خودش رو داره – مثلاً دیوید گریبیرد خیلی مهربون بود ولی فردو حسابی قلدر! به خاطر این رویکرد گودال، الان دیگه همه می‌دونن تفاوت‌های فردی بین شامپانزه‌ها عادیه و دانشمندا دارن بررسی می‌کنن چطور این تفاوت‌ها به رفتار و تکاملشون ربط داره. مثلاً اگر یه شامپانزه رفتار خاصی داشته باشه که کمکش کنه بیشتر زنده بمونه و تولید مثل کنه، این ویژگی منتقل میشه – این دقیقاً همون اصلِ طبیعی انتخاب شدن صفاتِ مفیده (یا به قول دانشمندا: “انتخاب طبیعی”).
۳. روابط خیلی پیچیده و با احساس
توی طبیعت شامپانزه‌ها فقط مامان‌بچه بازی نیست! مثلاً وقتی فلینت (Flint) به دنیا اومد، جین گودال کلی فرصت داشت رفتار مادرانه شامپانزه‌ها رو ببینه. دید مثلاً مامان‌ها وقتی بچه‌ها بزرگتر شدن، دیگه اجازه نمی‌دن هر وقت دلشون خواست شیر بخورن یا سوار پشتشون بشن! و همزمان سعی می‌کنن بچه رو وارد جمع و روابط اجتماعی کنن. دانشمندا الان می‌دونن آموزشه رفتارای پیچیده (مثلاً همین ابزاربازی) تو دوران بچگی انجام میشه و مامان‌ها کلی تو این یاد دادن نقش دارن. جالب‌تر اینکه یه مطالعه نشون داده مامان شامپانزه‌ها حتی چوب مخصوص شکار مورچه رو به بچه‌هاشون میدن تا خودشون تجربه کنن و یاد بگیرن.
۴. دنیای احساسات: همدردی و سوگواری
گودال متوجه شد شامپانزه‌ها فقط با مامانشون صمیمی نمیشن؛ بلکه تو گروهشون دوستای پایه دارن و با هم کلی رفاقت می‌کنن حتی اگه از نظر جنسیت یا رده اجتماعی فرق داشته باشن. اونا غذاشون رو به دوستاشون میدن و اکثر وقت‌ها حتی سال‌ها بعد اعضای قدیمی گروه رو هم میشناسن – دانشمندا فهمیدن حافظه اجتماعیشون خیلی قویه، مثلاً ۳۰ سال بعد هم اعضای قدیمی رو میشناسن! این روابط نشون داده تو شامپانزه‌ها (و احتمالا اجداد ما)، یادگیری از همدیگه و همین همدلی و روابط قوی، پایه رشد فرهنگ و ابزارسازی بوده. اصطلاحاً “Social learning” یعنی یادگیری از طریق دیدن و همکاری با بقیه توی جامعه.
۵. شکارچی‌های همه‌چیزخوار و حتی جنگجو!
تا قبل از جین گودال، فکر می‌کردن شامپانزه‌ها فقط گیاهخوارن، ولی تجربه گودال نشون داد حسابی همه‌چیزخوارن و با عشق شکار می‌کنن! مثلاً تو گومبه شامپانزه‌ها بیشتر میمون‌های کلوبوس سرخ رو می‌خورن، اما تو بقیه جاهای آفریقا حتی گونه‌های دیگه – مثلاً شامپانزه‌های اوگاندا آهو شکار می‌کنن یا تو سنگال با نیزه حاضر و آماده، Bushbaby شکار می‌کنن (Bushbaby یه جور میمون کوچیک و شب‌زیه).
گودال حتی اولین کسی بود که نشون داد شامپانزه‌ها گاهی بین گروه‌های مختلف حسابی خشن میشن و به هم حمله می‌کنن. الان دانشمندا دارن تحقیقات مفصلی درباره پاترول مرزی (border patrol یعنی مراقبت و گشت‌زنی در مرزهای قلمروشون)، همکاری گروهی، یا آشتی بعد از دعوا تو شامپانزه‌ها انجام میدن. مثلا فهمیدن هورمون اُکسی‌توسین (که بهش میگن هورمون پیوند و عشق!) بعد از دعوا تو تلاش برای آشتی و صلح بین شامپانزه‌ها حسابی نقش داره.
در نهایت باید بگم جین گودال نه فقط دنیای شامپانزه‌ها، بلکه دنیای علم و زیست‌شناسی و حتی دید ما به خودمون رو برای همیشه تغییر داد. امروز به خاطر گودال، تحقیقات حفاظت از طبیعت و رفتار حیوانات کاملاً مسیر جدیدی پیدا کرده و ما هم بیشتر قدرِ این فامیل‌های نزدیکمون رو می‌دونیم.
منبع: +
