تا حالا شده بری سراغ شبکه‌های اجتماعی و چک کنی رفقای دوران کودکی‌ت چقدر پیر شدن؟ اگه راستشو بخوای، خیلی‌هامون این کار رو کردیم (یا حداقل کنجکاویش داریم!). مثلاً یکی از همکارای من عکس دوست قدیمیشو نشون میداد و با خنده می‌گفت: «باور می‌کنی هم‌سنیم؟!» یا بعضی فامیل‌ها با دیدن عکس بچگی یکی میگن: «وای، چقدر پیر شده!» خلاصه، سن و سال با همه مهربون نیست!
اما جدا از چروک و موهای سفید، شاید نشه خیلی راحت فهمید واقعاً بدن کی داره زودتر یا دیرتر پیر میشه. مثلاً یکی ۸۰ سالشه ولی جون و سرحاله، یکی هم همون سن رو داره ولی ضعیف و بیمار شده. اینجا همون چیزی مطرح میشه که بهش میگن سن بیولوژیک: یعنی باتوجه به وضعیتی که بدن داره و نشونه‌های سلامتی مثل کلسترول و التهاب و… ممکنه یه نفر عملاً از سن شناسنامه‌ایش خیلی پیرتر یا جوون‌تر باشه.
قبلاً دکترها با تست‌هایی مثل قدرت بدنی، یا راه رفتن و نگاه چشمی حدس می‌زدن یکی چقدر پیر شده. ولی حالا، دانشمندا دارن ابزارهای علمی‌تری پیدا می‌کنن تا بفهمن واقعاً بدنِ ما چطور داره پیر میشه و حتی کی این فرایند شروع میشه.
یکی از هیجان‌انگیزترین این اختراعات اسمش «ساعت پیری» یا “Aging Clock”ـه. اینا ابزارهایی هستن که (معمولاً با گرفتن نمونه خون یا سلول) می‌تونن بگن بدن شما واقعاً چند سالشه—و نه فقط چند تا شمع فوت کردی.
فرق سن شناسنامه‌ای و سن بیولوژیک چیه؟ سن شناسنامه‌ای همون تعدادی سالیه که از تولدتون گذشته؛ ولی سن بیولوژیک یعنی بدن، سلول‌ها و ارگان‌هاتون واقعا چند ساله رفتار می‌کنن.
این «ساعت‌ها» اخیراً کلی سر و صدا کردن. مثلا سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها (مثل برایان جانسون که می‌گه “تلومر”هاش ۱۰ سالگی رو نشون میدن! — تلومر یه جور بخش از دنباله‌های DNAه که با پیر شدن کوتاه میشه) یا مثل خانواده کارداشیان که ادعا کردن سن بیولوژیکشون از سن شناسنامه‌شون جوون‌تره.
حتی فروشگاه‌های سلامت محلی هم آزمایش سن بیولوژیک گذاشتن و بعضیا دارن از این قضیه برای فروش مکمل‌های ضدپیری استفاده می‌کنن! (مکمل ضدپیری یعنی قرص‌هایی که ادعا می‌کنن می‌تونن فرایند پیری رو کند یا معکوس کنن، البته خیلیاشون اصلاً اثبات نشده‌ان.)
حتما الان می‌پرسی این ساعت‌ها چطور کار می‌کنن؟ اینجا بحث “متیلاسیون” درمیونه: یه فرآیند شیمیایی که توش مولکول‌هایی به اسم “گروه متیل” به DNA می‌چسبن و تاثیر میذارن روی اینکه ژن‌ها چطور کار کنن. این تغییرات رو بهش میگن “نشانگرهای اپی‌ژنتیک” (اپی‌ژنتیک یعنی تغییراتی که روی DNA سوار میشن ولی خود ژن رو عوض نمی‌کنن و کنترل‌کننده ژن‌ها هستن).
تو سال ۲۰۱۱، یه دانشمند به نام استیو هوروات متوجه شد که سن و متیلاسیون تو نقاطی از ژنوم شدیداً با هم ارتباط دارن. بعدش با جمع‌کردن کلی نمونه، اولین “ساعت هوروات” رو ساخت که فقط با داده‌های متیلاسیون می‌تونست سن دقیق رو با دقت تقریبی ۳ سال حدس بزنه! بعد این داستان کلی فراگیر شد و دانشمندا شروع کردن ساعت‌های مختلف ساختن. مثلاً یکی به اسم PhenoAge میاد علاوه بر متیلاسیون، نشونه‌های دیگه مثل میزان گلبول و التهاب رو هم بررسی می‌کنه؛ یا Dunedin Pace of Aging که نشون میده سرعت پیری بدنت چقدره، نه فقط سن بیولوژیکت.
الان صدها (یا حتی هزارها) مدل ساعت پیری ساخته شده! هرکی ساعت محبوب خودشو داره. خود هوروات طرفدار “GrimAge”ـه (به خاطر اینکه روی پیش‌بینی زمان مرگ کار می‌کنه، این اسم را گذاشتن — Grim Reaper یعنی فرشته مرگ در فرهنگ غربی). البته هیچکدوم قرار نیست واقعا بهت بگن کی می‌میری، ولی مثلاً می‌تونه نشون بده از لحاظ بیولوژیکی چقدر به انتها نزدیکتر یا دورتری نسب به هم‌سن‌هات.
ولی هیچکدوم دقیق نیستن که به یه نفر فقط با یه آزمایش بگن دقیقاً چند سالشه! اگه نمونه‌تو بدی به ۵ مدل ساعت مختلف، ۵ جواب متفاوت می‌گیری. تازه اگه همون نمونه رو دوباره با همون ساعت تست کنی احتمالاً عددش فرق می‌کنه! اصلا معلوم نیست این اعداد واقعاً چقدر برای افراد قابل اتکاست یا چه بیماری‌هایی قراره بیاد. تازه دانشمندا خودشونم اغلب حاضر نشدن روی خودشون آزمایش کنن چون با خودشون میگن: “خب که چی؟!”
اما، همین ساعت‌ها فعلا برای تحقیقات علمی خیلی باارزش‌ان و کمک می‌کنن به ما بفهمیم چرا و چطور پیر میشیم. مثلاً یکی از باحالت‌ترین آزمایشا روی موش‌ها انجام شده: دوتا موش، یکی جوون یکی پیر، به هم دوخته میشن (یه روش عجیب به اسم “پارابیوز دگرسنی” یا heterochronic parabiosis که یعنی خون‌شون مشترک میشه). مشاهده شده موش پیر بعد یه مدت ظاهراً “جوان‌تر” میشه، حرکاتش بهتر میشه و حتی عمرش بیشتر میشه!
تا الان، مشخص شده که گاهی حتی استرس یا بیماری هم سن بیولوژیک رو زیاد می‌کنه اما بعدش با رفع مشکل دوباره سن برمی‌گرده عقب. توی مطالعه‌هایی روی قلب‌های پیوندی، دیدن که بعد چند ماه، قلب جدید سن بیولوژیکش رو با بدن جدید تطبیق میده! یعنی تاثیر جوونی یا پیری یه عضو احتمالاً موقت باشه.
یه نکته جالب دیگه اینه که این ساعت‌ها فقط برای انسان نیست! ساعت “پَن-پستانداران” طراحی شده که می‌تونه همه پستاندارا رو از سگ تا دلفین با هم مقایسه کنه. نشون داده که پیری تو همه پستاندارا یه روند مشابه داره و احتمالا ریشه‌های ژنتیکی یا اپی‌ژنتیکی مشترکی پشتش هست.
حالا شاید برات جالب باشه بدونی سن بیولوژیک دقیقاً از کی شروع میشه؟ بعضی‌ها با ساعت‌های خاص نشون دادن سلول‌هایی که تازه “بازبرنامه‌ریزی” شدن (یعنی تبدیل شدن به سلول بنیادی شبیه جنینی) به عدد سن صفر می‌رسن — یعنی مثل وقتی تازه زندگی شروع شده! یک محقق به اسم وَدیم گلدیشیف به “نقطه صفر” یا ground zero اشاره می‌کنه: زمانی که سلول‌های جنینی تازه شکل می‌گیره و انگار صفحه‌ی آسیب‌های قبلی پاک میشه و پیری از همونجا دوباره شروع میشه.
جمع‌بندی چی میشه؟ هنوز راه زیادی مونده تا علم بتونه واقعاً جلوی پیری رو بگیره یا ساعت بدنمون رو “به عقب” برگردونه. اما همین ساعتا دارن نشون میدن شاید یه روزی بشه سلول‌هامون رو ریست کنیم و جوانی رو طولانی‌تر نگه‌داریم، یا حتی بیماریای مرتبط با پیری رو کنترل کنیم. فعلا خیلی از دانشمندا امیدوارن ببینن آینده برامون چه سورپرایزی داره. فقط به تبلیغات زرد مکمل‌های ضدپیری اعتماد نکن – فعلاً هیچ قرص جادویی وجود نداره که واقعاً زمان رو برای بدن متوقف کنه! ولی امید به علم هنوز زنده است!
منبع: +
