یه خبر داغ ماهی! تا همین تازگی فکر می‌کردیم قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین دهانه برخوردی روی ماه – یعنی همون South Pole-Aitken یا به اختصار SPA – به یه شکل خاص درست شده. اما حالا تحقیق‌های جدید نشون دادن که داستانش فرق داشته و این کلی برای مأموریت‌های آینده ناسا مثل Artemis مهمه، مخصوصاً اونی که قراره تو ۲۰۲۷ انجام بشه و فضانوردا رو درست تو همین منطقه پیاده کنه!
ببین، اول بذار یه فلش‌بک بزنیم: ماه نزدیک ۴/۵ میلیارد سال پیش ساخته شده! اون موقع‌ها یه سیاره کوچیک به اسم Theia خورد به زمین و یه تیکه بزرگ از زمین کنده شد و شد ماه. بعدشم تا مدت‌ها سطح ماه پر از اقیانوس مواد مذاب یا همون ماگما بود – یعنی مواد داغ و روان مثل چیزی که توی آتشفشونا می‌بینیم. این وضعیت هم بیشتر به خاطر کشش گرانشی زمین بود که ماه رو حسابی له و لورده می‌کرد. اما با دور شدن ماه از زمین، یواش‌یواش اون مواد داغ سرد شدن و یه پوسته سنگی روش ساختن. پوسته‌ای که تقریباً تا حالا هم پابرجاست، البته غیر از وقتی که کلی شهاب‌سنگ اومد و سطح ماه رو سوراخ سوراخ کرد!
حالا حدود ۴/۳ میلیارد سال پیش، یه سیارک غول‌پیکر (بیش از ۱۰ برابر اون چیزی که دیناسورها رو منقرض کرد!) ضربه محکمی به طرف دور ماه زد، همون جایی که همیشه از زمین یه جورایی قایم مونده. این ضربه ابر دهانه SPA رو ساخت که اندازه‌ش نزدیک ۲۵۰۰ کیلومتره و عمقش تا ۸ کیلومتر می‌رسه! دانشمندها قبلاً فکر می‌کردن این ضربه از سمت جنوب بوده، ولی حالا مشخص شده از شمال بوده.
این تغییر ذهنیت یه معنی جالب داره: مواد خاصی به اسم KREEP (که مخفف Potassium, Rare Earth Elements, and Phosphorus هست – یه بسته مواد رادیواکتیو که ته‌مونده اقیانوس ماگمای ماهن)، بیشتر دور لبه جنوبی این دهانه جمع شدن. گفتن KREEP یعنی ترکیبی از پتاسیم، عناصر کمیاب، و فسفر که هنگام سرد شدن آخرین لایه‌های ماگما لا‌به‌لای پوسته و گوشته ماه گیر کردن و همون موقع‌های خنک شدن نهایی اونجا جمع و جور شدن. این مواد برای دانشمندها اهمیت زیادی دارن؛ چون با مطالعه‌شون می‌تونن بفهمن چرا مثلاً پوسته طرف دور ماه از طرف نزدیکش کلفت‌تره یا چه اتفاقاتی اون اوایل عمر ماه افتاده.
تحقیقات اخیر رو وقتی انجام دادن که شکل دهانه SPA رو با چندتا دهانه عجیب دیگه تو منظومه شمسی مقایسه کردن – مثلاً Hellas روی مریخ یا Sputnik روی پلوتو. دیدن که همه‌شون یه سر گرد دارن و یه سر نوک‌تیز، شبیه آووکادو یا اشک! این نشون می‌ده که جهت ضربه از سمت اون سر نوک‌تیز بوده. بعد هم با داده‌های Lunar Prospector، که یه ماهواره ناسا بود و سال ۹۸-۹۹ دور ماه می‌گشت و میزان رادیواکتیویته سطح رو می‌سنجید، اثبات کردن که تمرکز عناصر رادیواکتیو مثل توریم – که بخش مهم KREEP هست – دقیقاً همون‌جاییه که باید باشه: لبه جنوب غربی دهانه، جای فرود آینده آرتمیس!
حالا چرا اینا برامون مهمه؟ چون ناسا قراره تو مأموریت Artemis III، یعنی اولین حضور انسان روی ماه از سال ۱۹۷۲ تا حالا، دقیقاً تو همین لبه فرود بیاره. تازه طبق برنامه، آرتمیس دوم قراره قبلش موشک رو بفرسته مدار ماه (مثل همون نسخه بی‌سرنشین آرتمیس I که ۲۰۲۲ رفت و برگشت)، بعد ارتمیس ۳ تیم آدم رو با فضاپیما نزدیک قطب جنوب ماه، تو یکی از ۹ نقطه احتمالی، فرود میاره. بیشتر این نقاط توی همون محدوده KREEP هستن. یعنی شانس آوردن نمونه‌هایی که تا حالا از نزدیک کسی ندیده!
البته مثل همیشه پای تأخیر هم وسطه. هر دو مأموریت آرتمیس تا الان چند بار عقب افتادن. حتی صحبت از کمبود بودجه ۲۰۲۶ ناسا شده و بعضی‌ها می‌گن شاید چینی‌ها زودتر بتونن انسان رو دوباره به ماه برسونن.
جالب‌تر اینجاست که چین هم خیلی جدیه و حتی توی ژوئن ۲۰۲۴ اولین نمونه‌های واقعی طرف دور ماه رو با ماموریت Chang’e 6 آورده زمین. این نمونه‌ها کلی اطلاعات داره، ولی طبق قوانین، هنوز ناسا اجازه نداره اون‌ها رو بررسی کنه! نتیجه؟ رقابت حسابی بین چین و آمریکا برای کاوش ماه شلوغ‌تر از همیشه شده.
در کل، همه این اتفاق‌ها باعث می‌شن قطب جنوب ماه و دهانه SPA مهم‌تر از همیشه بشن. آدم‌ها به زودی روی قسمتی از ماه پا می‌ذارن که پر از رمز و رازه و شاید کلی چیز جدید درباره تاریخ ماه و زمین بفهمن. خلاصه، باید منتظر بمونیم و ببینیم مأموریت بعدی چی از آب درمیاد!
پس اگه دفعه دیگه عکس ماه رو دیدی، بدون پشت اون سطح خاموش و آروم چه داستان‌هایی هست! 😉
منبع: +
