خب بذارید با این شروع کنم که همه داستان منظومه شمسی ما حدود ۴.۶ میلیارد سال پیش با یه ابر بزرگ کیهانی شروع شد. یعنی یه توده گاز و گرد و غبار کلی فرو ریخت و باعث شد خورشید و بقیه چیزها شکل بگیرن. ولی اینکه دقیقاً کدوم سیاره‌ها زودتر ساخته شدن و کدوماشون بعدش اومدن، هنوزم بین دانشمندا بحثه و یه جوابِ قطعی نداریم!
تا الان خیلی پیشرفت کردیم: از نمونه‌برداری از مواد فضایی گرفته تا فرستادن ربات رو مریخ و گردشای متعدد به ماه. ولی هنوزم درباره ترتیب تولد سیاره‌ها مطمئن نیستیم! چندین نظریه مختلف وجود داره. مثلاً یه عقیده معروف هست که بهش میگن “تجمع تدریجی” (Accretion). یعنی ذره‌های ریز گاز و گرد و غبار به هم می‌چسبیدن، سنگین‌تر می‌شدن و کم‌کم قدرت جاذبه گرفتن و بزرگ‌تر شدن (جاذبه هم همون نیروی کشش بین جرم‌های مختلفه).
بر اساس این نظریه کتابی، احتمالاً سیاره‌های بزرگ‌تر مثل مشتری و زحل (همون غول‌های گازی که خیلی دورتر از خورشیدن) زودتر تشکیل شدن. بعد که اینا حسابی بزرگ شدن و روی مدارشون جا افتادن، تازه سیاره‌های سنگی و کوچیک مثل زمین و مریخ (که نزدیک‌تر به خورشیدن) شکل گرفتن. نکته جالب اینه که فاصله زمانی این دو، تو مقیاس فضا واقعاً خیلی کم بوده، فقط چند میلیون سال!
یه نکته خیلی مهم توی ساختن غول‌های گازی اینه که باید قبل از اینکه گازهای دور خورشید تموم بشن، پروسه رو سریع شروع کنن؛ وگرنه دیگه نمی‌تونن به این حجم برسن. مثلاً اگه بخوای مشتری رو بسازی ولی دیر بجنبی و گازا پراکنده بشن، دیگه فایده‌ای نداره!
حالا یه نظریه دیگه هم هست به اسم «مدل ناپایداری جریانی» (Streaming Instability). این یکی میگه شاید سیاره‌های سنگی اول درست شدن بعدش یه مدت هرچی گاز بوده توسط غول‌های گازی خورده شده و اونجا توقف کردن. از اونجا به بعد دیگه همه چی خیلی شلوغ و غیرقابل پیش‌بینی شده!
خب حالا می‌رسیم به این سوال که اصلاً چجوری دانشمندا سن یه سیاره رو تعیین می‌کنن؟ جوابش جالبه: دو تا نوع نگاه اصلی هست. بعضیا میگن سن سیاره یعنی دقیقاً کی از مواد اولیه درست شده، بعضیا هم میگن باید سن سطحش رو حساب کنیم چون شاید یه سیاره خیلی قدیمی باشه ولی سطحش چند وقت پیش عوض شده باشه — مثلاً بخاطر فعالیت‌های داخلی مثل “زمین‌ساخت صفحه‌ای” (Plate Tectonics؛ یعنی جنب و جوش صفحات پوسته سیاره).
یه روش باحال تعیین سن هم اینه که میان تعداد دهانه‌های برخوردی روی سطح سیاره‌ها رو می‌شمارن. از این دید، زمین (چون سطحش مدام بازسازی و تغییر می‌کنه) حسابی جوونه! بعدش ونوس و مریخ قرار می‌گیرن چون اونجاها هم گاهی سطحشون عوض میشه.
نکته اینجاست که این روش‌های سن‌سنجی دقیق نیستن و ممکنه خطاهاشون به اندازه چند میلیون سال باشه! برا همین دانشمندا هنوزم مشغول جمع کردن اطلاعات و نمونه‌های مختلفن تا یه جدول زمانی دقیق درست کنن. مثلاً کلی نمونه خاک و سنگ رو مریخ داریم که منتظرن تا یه روز بلاخره بیاریمشون زمین و حسابی زیر و روشون کنیم.
خلاصه، اینکه بگیم دقیقاً کدوم سیاره پیرتره و کدوم جوون‌تر، هنوز جای بحث داره! اما فعلاً فکر می‌کنیم غول‌های گازی مثل مشتری و زحل زودتر ساخته شدن و سیاره‌های کوچیک‌تر و سنگی مثل زمین و مریخ کمی بعدش و نزدیک‌تر به خورشید به وجود اومدن. البته وقتی به سطح‌ها نگاه کنیم، زمین حسابی سرحال‌تر و جوان‌تر از بقیه نشون میده چون همچنان با زلزله و آتشفشان و اینا در تکاپوه!
پس این داستان سن سیاره‌ها هنوز همونجور کهکشانیه؛ با کلی راز و معما که منتظر کشف شدن هستن!
منبع: +
