همیشه درباره جنگل‌های بارونی آمازون شنیدیم که میگن شُش‌های زمین هستن، اما خبر جدید اینه که دانشمندا میگن آمازون واقعاً داره به یه نقطه بحرانی نزدیک میشه که شاید کل این جنگل سرسبز رو ظرف کمتر از صد سال به یه منطقه ساوانا یا همون دشت خشک با چمن‌زار تبدیل کنه! یعنی شاید دیگه اون جنگل همیشگی نباشه و جاش رو چشم‌انداز خشک بگیره!
داستان از این قراره که دو عامل مهم دست به دست هم دادن: یکی تغییرات اقلیمی (climate change یعنی همون گرم شدن زمین و تغییر آب و هوا) و یکی هم قطع بی‌رویه درختا یا همون جنگل‌زدایی (deforestation). جفت اینا باعث شدن آمازون هر روز بیشتر تحت فشار قرار بگیره.
خود آمازون بزرگترین جنگل گرمسیری دنیاست، تقریباً ۶ میلیون کیلومتر مربع وسعت داره (یعنی بیشتر از ۲.۳ میلیون مایل مربع!) و حدود ۱۰ درصد از کل گونه‌های گیاهی و جانوری دنیا رو تو خودش جا داده. به گفته WWF یا صندوق جهانی حفاظت از طبیعت، آمازون بین ۹۰ تا ۱۴۰ میلیارد تن کربن رو نگه میداره و سالانه بیش از ۱۸۰ سانتی‌متر بارون می‌گیره. این بارندگی‌ها و ذخیره کربن واقعاً نقش مهمی تو آب و هوای کل زمین دارن و باعث میشن آب و کربن تو چرخه طبیعی زمین بچرخن.
ولی همه چیز اونقدر گل‌و‌بلبل نیست! تو این صد سال گذشته جنگل‌های مثل آمازون آسیب‌پذیرتر شدن. خشکسالی (drought یعنی وقتی مدت زیادی بارون نمیاد)، آتش‌سوزی (wildfire یعنی همون آتیش گرفتن جنگل)، و البته همون تغییرات اقلیمی—همه اینا دارن ضربه میزنن. یه آمار شوکه‌کننده: فقط تو سال ۲۰۲۴، آمازون برزیل نزدیک به ۲۸ هزار کیلومتر مربع جنگل، تقریباً اندازه کل ایالت ماساچوست آمریکا رو از دست داده! دلیلش هم همون قطع درختاس.
دانشمندا روی این قضیه کلی بحث دارن، بعضیا میگن آمازون داره به یه “نقطه عطف” یا اصطلاحاً tipping point میرسه. یعنی یه مرز حساس که اگه از اون رد بشه، دیگه جنگل خودش رو نمی‌تونه حفظ کنه و سیستم اکوسیستمش به طور کامل عوض میشه. بعضی محقق‌ها اما هنوز شک دارن که این اتفاق قطعیه یا نه.
توی یه مطالعه جدید که تو مجله Geophysical Research Letters چاپ شده، دانشمندا سعی کردن با یه مدل کامپیوتری بفهمن که آمازون به کجا ممکنه برسه. این مدل رو بهش میگن “مدل تک‌ستونی” (single-column model)، یعنی فقط یه نقطه فرضی وسط آمازون رو مدل‌سازی می‌کنن و تأثیرات اون رو بررسی می‌کنن. البته این مدل‌ها نمی‌تونن همه جزئیات رو نشون بدن، مثلاً تفاوت بارندگی و رطوبت تو نقاط مختلف آمازون رو لحاظ نمی‌کنن.
طبق نتایج این تحقیق، سه تا مرز خطرناک برای آمازون شناسایی شده:
- اگه پوشش جنگلی ۶۵ درصد کم بشه
- اگه رطوبتی که از اقیانوس اطلس میاد ۱۰ درصد کاهش پیدا کنه
- یا اگه بارندگی ۶ درصد کمتر بشه
اگه هرکدوم از اینا اتفاق بیفته، یه تغییر کوچیک دیگه هم کافیه که اکوسیستم جنگل رو تبدیل به دشت چمن‌زار کنه. این قضیه ربط مستقیم به چرخه آب داره. درختا آب رو با ریشه‌هاشون از خاک می‌کشن بالا و بعد با تبخیر و تعریق (evapotranspiration یعنی آب به هوای اطراف برگ‌ها خارج میشه) دوباره وارد جو می‌کنن. بعد همون بخار تبدیل به ابر و بارون میشه و آب به خاک برمی‌گرده. این چرخه همه‌ش به هم وصلِ. اگه درختا کم بشن، این چرخه می‌شکنه، بارون کم میشه و خاک و هوا خشک میشه. همین خوش‌خشکی باعث میشه جنگل دیگه نتونه خودش رو حفظ کنه و تبدیل به دشت ساوانا بشه.
یکی از محققین به اسم Andrew Friend گفته مهمترین نکته اینه که هنوز دقیق نمی‌دونیم چه مقدار تغییرات می‌تونه آمازون رو دگرگون کنه، اما کاملاً محتمله که با ادامه این روندها، خیلی زودتر از اون چیزی که فکر می‌کنیم اتفاق بیفته.
یه نکته جالب دیگه اینه که بعضیا میگن بستگی داره کجاها رو قطع درخت انجام بدیم. مثلاً Chris Boulton، دانشمند آب‌و‌هوا از دانشگاه اکستر گفته: اگه مناطق نزدیک به اقیانوس اطلس قطع درخت بشن، رطوبت کمتری وارد بخش داخلی جنگل میشه و این واقعا خطرناکه.
حالا سوال: چیکار میشه کرد؟ محقق‌ها میگن تنها راهش اینه که همین ۱۰ تا ۲۰ سال آینده همزمان هم روند گرمایش زمین رو کنترل کنیم هم جنگل‌زدایی رو تا حد ممکن کاهش بدیم. اگه دست روی دست بذاریم، طبق مدل‌هایی که حتی بدبینانه‌ترینشون نیست، تا ۱۰۰ سال دیگه آمازون دیگه خودش نیست!
در آخر، اینا همشون پیش‌بینی هستن و شاید علم هنوز کامل نباشه، ولی به قول نویسنده مقاله “عاقلانه نیست که روی این ریسک کنیم که شاید اشتباه کرده باشیم!” پس تا میشه باید مراقب باشیم تا شُش‌های زمین رو از دست ندیم. به قول قدیمی‌ها: همیشه پیشگیری بهتر از درمانه!
منبع: +
