تا حالا فکر کردی چطور دانشمندها دارن درباره اجداد خیلی خیلی قدیمی‌مون تحقیق می‌کنن؟ خب، بزار یه راز برات بگم: بعد از اینکه یه موجود می‌میره، DNA ـش شروع می‌کنه به خراب شدن. یعنی هر ۵۲۱ سال، نصفش از بین میره و وقتی حدود ۶.۸ میلیون سال می‌گذره، دیگه تقریباً هیچ رد و اثری ازش نمی‌مونه و عملاً دیگه نمی‌تونن چیزی از روش بخونن!
این یعنی اگه بخوایم درباره دوران‌های خیلی قدیمی‌تر تکامل انسان بدونیم، کارمون گیره! مثلاً آدم‌نماهای دوپا (اجداد اولیه انسان که تازه پا گرفتن و هنوز آدم نشده بودن) ۷ میلیون سال پیش تو آفریقا اومدن وسط و اجداد مستقیم ما ۲.۶ میلیون سال پیش بودن. ولی تو اون دوره‌ها DNA واقعاً خیلی زود از بین میره، مخصوصاً تو آفریقا که گرمای شدید و رطوبت بالا باعث میشه DNAها دووم نیارن.
اینجا بود که یه تکنیک خیلی باحال، کار رو برا دانشمندها دقیق‌تر و امیدوارکننده‌تر کرد: پالئوپروتئومیکس. حالا این یعنی چی؟ یعنی مطالعه پروتئین‌های باستانی! پروتئین‌ها، برخلاف DNA، خیلی سرسخت‌ترن و می‌تونن میلیون‌ها سال دوام بیارن. مثلاً پروتئین‌ها مثل یه جور ماکت باقی می‌مونن و رد پا یا سرنخ‌هایی درباره اجدادمون بهمون میدن.
DNA سابقاً شاخ بود، ولی پروتئین‌ها دارن رکورد می‌زنن!
تا همین ۲۰۱۰ هم همه داشتن درباره DNA قدیمی حرف می‌زدن. مثلاً وقتی ژنوم نئاندرتال‌ها رو منتشر کردن و معلوم شد که ما باهاشون قاطی شدیم، کلی سوال جواب داده شد مثل اینکه دقیقاً کی آمریکای شمالی و استرالیا اولین بار توسط بشر اشغال شد، کشاورزی دقیقاً کِی به وجود اومد و حتی چطور فرهنگ‌ها و زبان‌ها پخش شدن. (ژنوم یعنی مجموعه کامل DNA یه موجود زنده).
ولی مشکلش این بود که DNA خیلی شکننده است. نور خورشید و گرما و رطوبت کارشو می‌سازه و کم‌کم تبدیل به تیکه‌های نامفهوم میشه. مثلاً برای ایران‌خودمون نمونه بخوایم بزنیم، DNA اجدادمون فقط تا نهایتاً ۲۰ هزار سال پیش تو آفریقا قابل خوندنه!
پروتئین‌ها؛ قهرمانای جدید باستان‌شناسی
خب، پروتئین‌ها چرا مهم شدن؟ چون ساختارشون جمع و جوره، پیوند‌های شیمیایی کمتری دارن و به همین دلیل کندتر از بین میرن. DNA در واقع چیزی شبیه دستور پخت پروتئینه! یعنی به سلول‌ها دستور میده چه آمینواسیدی رو کجا بچسبونن تا پروتئین ساخته بشه. ولی پروتئین ساخته‌شده، خودش دیگه چند میلیون سال دووم میاره.
تا حالا چه کارایی با پروتئین‌ها انجام دادن؟ اولین بار تو یه ماموت پشمالوی ۴۳هزار ساله پروتئین استخراخ کردن. بعدش سال ۲۰۱۹ از دندون یه نوع میمون خیلی گنده (Gigantopithecus) که ۱.۹ میلیون سال پیش منقرض شده، پروتئین جدا کردن. تازه تو ۲۰۲۵، تونستن از یه نوع کرگدن منقرض‌شده که ۲۱ میلیون سال پیش تو شمال کانادا زندگی می‌کرده (!) پروتئین بیرون بکشن! اصلاً دیدی چه کارایی می‌کنن؟
با این روش، محقق‌ها تونستن درباره تکامل انسان هم اطلاعات جذابی کشف کنن. مثلاً در سال ۲۰۲۰، از مینای دندان یه انسان‌تبار ۸۰۰هزار ساله تو اروپا پروتئین گرفتند و فهمیدن این گونه دقیقاً جد مستقیم ما یا نئاندرتال‌ها نبوده، بلکه یه شاخه جدا از درخته خانوادگی ما بوده.
یا مثلاً به کمک همین پروتئین‌ها معلوم شد یه فک عجیب‌وغریب که اوایل ۲۰۰۰ها از زیر آب‌های تایوان پیدا شده بود، مربوط به دنیسوواهاست. (دنیسوواها یه گروه منقرض شده از بستگان ما هستن که اطلاعات زیادی ازشون نداریم.)
آفریقا؛ معمای بزرگ و آینده طلایی پروتئین‌ها
تو آفریقا که دیگه اصلاً DNA نمی‌شه پیدا کرد و اینجاست که پروتئین‌ها خیلی به کار میان. دو مطالعه جدید خیلی جذاب بودن:
اولی، از دندون چهار نفر از گونه Paranthropus robustus که بین ۱.۸ تا ۱.۲ میلیون سال پیش زندگی کردن تونستن پروتئین گیر بیارن و بفهمن کدومشون مرد بوده و کدوم زن! باحال‌تر اینکه معلوم شد یکی از اونایی که همه فکر می‌کردن مرده، درواقع زن بوده و همین باعث شد بفهمیم ممکنه قبلاً جنسیت بعضی از استخوان‌ها رو اشتباه تشخیص داده باشیم، یا حتی با گونه ناشناخته طرف بوده باشیم.
توی دومین تحقیق، از مینای دندون Australopithecus africanus (یه گونه دیگه از اجداد انسان که ۳.۵ میلیون سال پیش تو آفریقا زندگی می‌کرده) پروتئین گرفتن و تونستن فقط جنسیتش رو بفهمن. هنوز نتونستن خیلی اطلاعات شاخ‌تری بگیرن، ولی همینم واسه دانشمندا فوق‌العاده هیجان‌انگیز بود و گفتن این دستاوردها واقعاً انقلاب جدیدی تو علم تکامل انسان رقم می‌زنه.
محدودیت‌ها و آینده هیجان‌انگیز!
حالا یه مشکل کوچولو: کل پروتئین‌هایی که تو مینای دندون پیدا میشه، معمولاً خیلی کمه (مثلاً فقط چندتا پروتئین مرتبط با ساختن مینا). همینم باعث میشه اطلاعاتمون محدود باشه و نتونیم دقیق بفهمیم مثلاً چند گونه مختلف تو یه دوره با هم بودن یا واقعاً می‌تونستن با هم جفت‌گیری کنن یا نه.
ولی دانشمندا امید دارن با پیشرفت تکنولوژی بتونن در آینده نزدیک هم پروتئین‌های بیشتری کشف کنن و هم اطلاعات دقیق‌تری درباره اجدادمون پیدا کنن، حتی درباره چیزایی مثل “تولید مثل بین گونه‌ها” (یعنی اینکه گونه‌های مختلف می‌تونستن با هم بچه‌دار بشن یا نه).
یه واقعیت جالب دیگه هم اینه که بدن انسان مدرن الان بیشتر از ۱۰۰ هزار نوع پروتئین داره، ولی فقط یه ذره کوچیکش تو مینای دندون می‌مونه، اونم معمولاً فقط ۵ تا پروتئین اصلی.
با این حال، هر چی تکنولوژی پیشرفت کنه، شاید بتونن از استخوان و دندونای میلیون سال پیش پروتئین استخراج کنن! محقق‌ها خودشون می‌گن که آینده پر از سورپرایز خواهد بود و قطعاً رازهای جدیدی درباره اجدادمون درمیاد!
خلاصه، اگه دفعه بعدی دندون شیری‌تو انداختی زیر بالش، شاید بدونی که ممکنه یکی دو میلیون سال دیگه، دانشمندها خیلی چیزا درباره‌ات بفهمن؛ البته اگه پروتئینات هنوز سالم مونده باشه! 😉
منبع: +
