تا حالا به این فکر کردی که فقط ما آدما نیستیم که گاهی حواسمون پرت میشه و گول خطای دید رو میخوریم؟ خیلی از حیوونا هم توی همین بازی گیر میافتن! خطای دید یعنی همون تصاویر گولزننده که مغز رو فریب میدن و باعث میشن چیزی رو جور دیگه ببینیم.
اصلاً بیاین یه مثال بزنم: پرندههای باغچی (Bowerbirds)، وقتی میخوان دل یه جفت رو به دست بیارن، کلی سنگریزه رو جوری کنار هم میچینن که خودشون بزرگتر به نظر بیان! یعنی با چیدن این سنگها از کوچیک به بزرگ، یه جور “خطای پرسپکتیو” درست میکنن که از زاویه نگاه ماده، نر پر قدرتتر و جذابتر نشون داده بشه.
حالا این فقط مخصوص پرندهها نیست، یه سری ماهی و پروانه هم رو بدنشون طرحهایی دارن که مثل یه چشم بزرگ به نظر میاد. اینجوری میتونن شکارچیارو بترسونن یا حواسشونو پرت کنن و جون سالم به در ببرن.
جالبه بدونی حتی عنکبوتهای نر طاووسی هم پاهاشو بلند میکنه تا تو مراسم جفتگیری خودشو بزرگتر جلوه بده! اینم یه سبک خطای دید برای جلب توجهه!
اصلاً کل مدل بقا و جفتگیری خیلی از حیوونا بر اساس این چیزاس. طول کشید تا دانشمندها فهمیدن حیونا هم مثل ما ممکنه گول این حقههای بصری رو بخورن. “جنیفر کلی” که متخصص زیستشناسی تکاملیه، میگه: “پردازش اطلاعات برای مغزها کلی انرژی میبره، پس مغزها دنبال میانبرها میرن.” یعنی مغز دوست داره سریع و راحت نتیجه بگیره حتی اگه همیشه هم درست نباشه.
حالا خطای دید فقط تفریح و شوخی نیست؛ واسه دانشمندا یه وسیله مهم تحقیقیه! چون نشون میده مغزها چطوری با اطلاعات خام ورودی کلنجار میرن تا یه تصویر از واقعیت بسازن. اگه حیونا هم خطای دید دارن، یعنی مغز اونا هم مسیری شبیه ما تکامل پیدا کرده تا زنده بمونن و تولیدمثلی بهتر داشته باشن.
یه خطای دید معروف هم هست به اسم “توهم ابینگهاوس” (Ebbinghaus illusion)، مثلاً دو تا دایره هماندازه رو فرض کن، یکی رو بذاری بین دایرههای کوچیک، یکی دیگه رو بین دایرههای بزرگ؛ اون که وسط کوچیکهاست، بزرگتر به چشم میاد! انسانها که کلی گول این توهم رو میخورن، اما جالب اینجاست “گوپی”ها (یه نوع ماهی) هم همینطورن! یعنی وقتی تیکههای غذا رو دور دایره کوچیکتر چیدن، ماهیها فکر کردن اونجا غذای بیشتری هست و همون رو ترجیح دادن.
ولی مثلاً کبوترا یا برخی پرندهها این جوری گول نمیخورن، احتمالاً چون عادت دارن دونههای کوچیک رو روی خاکهای بافتدار پیدا کنن و چشمشون به جزئیات خیلی دقیقتره تا به کُل زمینه.
موضوع جالبتر اینجاست که محیط اطراف یا حتی رقیبها هم روی خطای دید اثر میذارن! مثلاً تو خرچنگهای ماده، جذابیت آقایون بستگی داره به اینکه کنار کی وایسادن. اگه یه خرچنگ چنگالگنده بین دوتا رقیب کوچیک باشه، جذابتره تا کنار دوتا چنگالگنده دیگه! شبیه همون توهم ابینگهاوس که شرایط و زمینه همهچی رو تغییر میده.
یه نکته بامزه اینه که همه گونهها تو خطای دید شبیه هم عمل نمیکنن؛ مثلاً کبوترهای شهری برعکس ما به ابینگهاوس واکنش نشون میدن و “بابون”ها (نوعی میمون) اصلاً گول نمیخورن! این نشون میده مغز هر گونهای یه جوری سیمکشی شده و بسته به سبک زندگی و محیطشون مهمترین اطلاعات رو انتخاب میکنن.
بعضی حیوونا هم خودشون استاد ساختن خطای دید هستن! مثلاً جنس نر باغچیها علاوه بر بدنشون، محیط اطراف رو هم دستکاری میکنن تا از دید جنس ماده بزرگتر به نظر بیان.
ازون طرف هشتپاها رو هم ببین، تو یه آزمایش معروف، دانشمندها یه بازوی واقعی هشتپا رو پنهون کردن و همزمان یه بازوی مصنوعی رو جلوش گذاشتن و لمسش کردن؛ وقتی “بازوی تقلبی” رو نیشگون گرفتن، هشتپا واکنش نشون داد، انگار بازوی خودش آسیب دیده! این ترفند تو انسان به اسم “توهم دست مصنوعی” (Rubber hand illusion) معروفه – یعنی مغز فکر میکنه یه دست چسبیده به بدنته، در حالی که واقعاً اینطور نیست.
حالا برسیم به استتار یا همون “کاموفلاژ”: یعنی حیونا خودشونو طوری رنگ یا شکل میدن که تو زمینه گم شن و شکارچی نتونه راحت پیداشون کنه. مثلاً ماهیا، خزندهها و پستاندارای زیادی بالاشون تیرهتره و زیرشون روشنتر، به این میگن “ضدسایه” (countershading). اینجوری از بالا و پایین سختتر دیده میشن! بعضی جانورا هم بدنشونو با طرحهای پر کنتراست (بالاترین اختلاف رنگ) میپوشونن تا مرز بدنشون رو فیک کنن و شکارچی گیج بشه – این رو بهش میگن “رنگآمیزی مخرب” (disruptive coloration).
یه ماجرای دیگه درباره تفاوت رنگ و نور هست. مثلاً یه مربع خاکستری وقتی کنار یه مربع روشن باشه، تاریکتر نشون میده. به این میگن “کنتراست همزمان” (Simultaneous brightness contrast). همین وضعیت واسه رنگا هم اتفاق میافته و خیلی از حشرهها، ماهیا و پرندهها این رو تجربه میکنن. حتی بعضیا این حالت رو برای جلب توجه جنس مخالف یا دیده نشدن توسط شکارچی استفاده میکنن.
آخر سر باید گفت کل ماجرا همینه: خطای دید نشون میده مغز قرار نیست واقعیت رو دقیق نشون بده؛ نکته اصلی اینه که تو هر محیطی کدوم برداشت به درد بقا و تولیدمثل میخوره! واسه همین، هر گونهای بر اساس نیازهاش یه جور نتیجه میگیره و هر بار بین واقعیت و برداشت، جا برای کلی حقه و خلاقیت باز میشه. خلاصه اینکه تو دنیای حیونا هم خطای دید فقط سرگرمی نیست؛ یه ابزار جدی واسه زنده موندنه!
منبع: +
