وقتی صحبت از محل تولد انسان میشه، همه میدونن آفریقا بزرگ‌ترین نقش رو بازی کرده. از همون انسان‌های اولیه مثل “لوسی” (که توی اتیوپی پیدا شد و اسم علمی‌ش Australopithecus afarensis هست، یعنی یکی از اجدادمون) گرفته تا “پسر تورکانا” (یکی از بهترین فسیل‌های Homo erectus که تو کنیا کشف شد)، همه چی خبر از این میده که ریشه‌ی بچه‌های آدم و حوا توی همون آفریقاست و بعداً تازه همه پخش شدن سراسر دنیا.
اما خب، داستان ما با مهاجرت نیاکانمون از آفریقا تموم نمیشه؛ کلی آدم هم بودن که همونجا موندن و زندگی کردن. ولی یه مشکل داریم: کلی از تاریخ تمدن و زندگی این آدم‌ها برامون مبهم مونده، مخصوصاً وقتی تمدن‌هایی مثل مصر، بین‌النهرین یا هند و چین شروع کردن به ساخت شهر و تشکیل جامعه ۶ هزار سال پیش، ما هنوز خیلی اطلاعات دقیق از اون روزهای آفریقا نداریم.
یکی از دلایل این موضوع همینه که آفریقایی‌ها تو اون دوره‌ها مثل آدم‌های دیگه دور هم جمع نمی‌شدن و تجمعات شهری بزرگ نمی‌ساختن. یعنی شهرهای شلوغ مثل بابل یا اور توی بین‌النهرین اونجا کمتر بوده و احتمال پیدا کردن بقایای همچین جاهایی برای باستان‌شناس‌ها کمتره. یه عامل دیگه که آسیب زیادی به تاریخ آفریقا زده، تجارت برده‌داری ۴۰۰ ساله‌ست که باعث رها شدن و از بین رفتن خیلی از جوامع و آثار تاریخی شده. تازه تعصبات تاریخی هم باعث شده خیلی وقت‌ها، کسایی که تاریخ می‌نویسن، حسابی قصه تمدن و شهرنشینی آفریقا رو دست‌کم بگیرن.
ولی الان اوضاع داره عوض میشه؛ تحقیقات جدید باستان‌شناسی، مخصوصاً تو شرق آفریقا (معروف به East Africa)، داره نشون میده که تمدن‌های پیشرفته‌ای اینجا وجود داشته که حتی تجارت بین‌المللی و فناوری‌های فوق‌العاده داشتن! بیاید چندتا مثال جالب بزنم:
-
ابزارسازی با سنگ سخت: خیلیا فکر میکنن اروپایی‌ها اولین ابزارسازها بودن، ولی باور کن حتی تو اتیوپی و کنیا بین ۲.۸ تا ۳ میلیون سال پیش آدم‌ها داشتن ابزار سنگی میساختن. جالب‌تر اینجاست که سنگ‌های آفریقایی خیلی سخت‌تر از اروپاست و کار باهاش حسابی دقت و مهارت می‌خواسته.
-
تکنولوژی‌های خاص: مثلا، مردم سانگوان (Sangoan) تو شرق و مرکز آفریقا قلاب ماهی‌گیری از استخون میساختن و ابزارهای سنگی فوق پیشرفته داشتن. یا تو اوگاندا ۹۰۰ سال قبل از میلاد، فولاد پرکربن تولید میکردن (یعنی همون فولادی که کلی قوی و مطلوبه!).
-
یکجانشینی دیرتر از جاهای دیگه: برخلاف جاهایی مثل بین‌النهرین که شهرسازی از حدود ۶ هزار سال پیش شروع شد، مردم آفریقا معمولاً بیشتر در حال کوچ بودن. مثلاً توی دوره‌ای به اسم “Green Savannah” (یه بازه زمانی ۱۴۵۰۰ تا ۵ هزار سال پیش که آفریقای شمالی سرسبز و قابل زندگی بود)، مردم تو کادره (Kadero) کنار رود نیل از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد زندگی گروهی داشتن. آثار خونه، ابزار سنگی، ظروف سفالی، جواهرات و استخون حیوانات اهلی اونجا پیدا شده.
-
ایجاد تفاوت طبقاتی و تجارت: تازه از حدود ۲۵۰۰ سال پیش نشونه‌هایی از جامعه‌های پیچیده‌تر و تقسیم ثروت تو آفریقا دیده میشه. یه مثال خیلی خفن، بندر متواپا (Mtwapa) نزدیک مومباسا تو کنیا از سال ۱۱۰۰ تا ۱۷۵۰ میلادیه که ثروتمندا خونه‌های چند اتاقه و لوکس داشتن، بقیه هم تو کلبه‌های کاهگلی زندگی میکردن. حتی محل دفن آدم‌ها بسته به طبقه اجتماعی‌شون فرق داشته!
-
نمونه دیگه: گدی (Gedi) و زیمبابوه بزرگ: شهرهایی مثل گدی تو کنیا و Great Zimbabwe تو جنوب شرقی آفریقا هم نشون‌دهنده تمدن و شهرنشینی هستن. گدی مساحتش به ۴۸ جریب میرسید (یه جور واحد مساحت غربی)، ولی باز هم کوچیک‌تر از شهرهای هم‌عصر هند یا چین بوده. تمدن زیمبابوه بزرگ حدود ۵۰ هزار کیلومتر مربع مساحت داشته و مرکز تجاری حسابی بوده.
-
تجارت فرامرزی: آفریقایی‌ها قبل از شروع بازار برده‌فروشی، با هند و چین و حتی کشورهای دیگه تجارت میکردن. تو سایت‌های باستانی، مهره‌های شیشه‌ای هندی و سنگ‌های قیمتی مثل کارنلین پیدا شده. خود چینی‌ها و هندی‌ها هم از حضور ملوان‌های آفریقایی تو شهرهاشون نوشته‌ان. حتی تبادل محصولات کشاورزی بوده؛ مثل اینکه سورگوم (یه نوع غله بومی آفریقا) به هند رفته و موز (که اول تو جنوب شرقی آسیا اهلی شد) از اونجا حدود هزار سال پیش وارد آفریقا شده.
-
ضربه بزرگ تجارت برده: وقتی تجارت برده شروع شد، خیلی از صنعت‌ها از دست آفریقایی‌ها خارج شد. صنایع آهنگری و پارچه‌بافی نابود شد و جای خودش رو به واردات داد. جمعیت‌ها رو به کوچ و مهاجرت اجباری آوردن و شهرها و روستاهای پررونق متروکه شدن. مثلاً فقط تو کنیا و سومالی ۲۵۰ شهر آباد داشتن که بعد از این ماجراها ۱۰تاشون بیشتر باقی نموند.
-
باستان‌شناسی امروز آفریقا: خوشبختانه تعداد باستان‌شناس‌های آفریقایی و مخصوصاً زنان این حوزه، داره زیاد میشه. تا همین چند دهه پیش بیشتر باستان‌شناسای غربی مرد بودن، اما الان زنان نقش مهمی گرفتن و حتی دنبال تحقیق درباره نقش زن‌ها تو جوامع باستانی هستن.
-
چالش‌ها و آینده تحقیقات: بخش زیادی از بودجه باستان‌شناسی آفریقا رو آمریکا و اروپا میدادن، ولی الان کلی از این بودجه‌ها کم شده. تازه جمعیت‌آفریقایی روز به روز داره زیاد میشه و شهرسازی مدرن خیلی راحت داره آثار تاریخی رو خراب میکنه. خلاصه با اینکه خیلی از شهرهای قدیمی شرق آفریقا نابود شده، هنوز امید هست که اگه مردم و دولت‌ها آگاه‌تر بشن، میشه حافظه تاریخی رو حفظ کرد.
-
تحقیقات ژنتیکی و بیوشیمیایی: با پیشرفت علم ژنتیک و مطالعه DNA باستانی، دانشمندا امید دارن که از سایت‌های Homo erectus (همون نیای مستقیممون) جزئیات بیشتری دربیارن، چون همین دسته آدم‌ها اولین‌کسایی بودن که آتش رو رام کردن و تونستن از آفریقا به جهان‌های دیگه مهاجرت کنن.
در نهایت، یه چیز باید پررنگ بشه: تمدن آفریقا صرفاً یه فصل کتاب تاریخ نیست؛ کلی راز و داستان پشت این ملت‌ها و تمدن‌هاییه که هنوز باید کشف بشه. ضمناً، جدای از زخم‌های عمیق تاریخی مثل برده‌داری، باز هم آفریقایی‌ها با همه سختی‌ها سر پا موندن و دنیا باید بهشون احترام بذاره.
پس دفعه بعدی که درباره قدمت انسان یا شهرهای گمشده صحبت میشه، یادتون باشه کلی ماجرای با حال و پیچیده تو دل قاره سیاه هست که تازه داریم کشفشون می‌کنیم!
منبع: +
