تا حالا شده به یه پروانه ریز و خوش‌رنگ فکر کنی که تو کوه‌های مراکش و شمال شرق الجزایر زندگی می‌کنه و یه ویژگی عجیب و باورنکردنی داره؟ اسمش پروانه آبی اطلسه و یه رکورد عجیب زده: بیشترین تعداد کروموزوم بین همه حیوانات چندسلولی! یعنی چی؟ بذار ساده بگم.
کروموزوم همون رشته‌های بسته‌بندی‌شده‌ای هستن که اطلاعات ژنتیکی ما توشون ذخیره شده. مثلاً انسان‌ها ۲۳ جفت کروموزوم دارن. حالا این پروانه کوچولوی اطلس ۲۲۹ جفت کروموزوم داره! برای مقایسه، یه پروانه نزدیکش به اسم Common blue فقط ۲۴ تا داره. خب، چرا انقدر زیاد؟ دانشمندها دست به کار شدن و برای اولین بار تونستن ژنوم این پروانه رو به‌طور کامل تو آزمایشگاه بازخوانی کنن — ژنوم یعنی کل اطلاعات ژنتیکی موجود تو یه موجود زنده.
دانشمندهایی که این کار رو کردن، تو Wellcome Sanger Institute و Institute of Evolutionary Biology در بارسلونا بودن. اونا فهمیدن که این تعداد زیاد کروموزوم به خاطر دوبرابر شدن نبوده، بلکه اصل ماجرا به خاطر تیکه‌تیکه شدن کروموزوم‌ها توی طول چند میلیون ساله! یعنی کروموزوم‌هاش انگار یه زمانی شکسته شدن و به قطعات کوچیک‌تر تقسیم شدن، به‌جز کروموزوم‌های جنسیش که دست‌نخورده موندن.
دکتر شارلوت رایت، سرپرست این گروه، میگه: «وقتی می‌خواستیم درباره تکامل پروانه‌ها تحقیق کنیم، می‌دونستیم باید سراغ عجیب‌ترین و مرموزترین نمونه‌ها، یعنی همین پروانه آبی اطلس بریم.»
جالبه بدونی اینکه کروموزوم‌ها این‌طوری میشکن و تیکه‌تیکه میشن، می‌تونه باعث بشه گونه‌ها راحت‌تر شکل بگیرن و خود رو با محیط وفق بدن — تنوع ژنتیکی بیشتر میشه، چون تیکه‌های مختلف DNA بیشتر با هم ترکیب میشن. البته پیچیدگی هم زیاد میشه و همیشه فقط فایده نیست ولی به دانشمندا این امکان رو میده که بررسی کنن اصلاً چه سودی این وضعیت براشون داشته و چطوری تونستن این همه مدت زنده بمونن یا با شرایط جدید سازگار بشن.
دکتر راجر ویلا، پژوهشگر ارشد، میگه: «تیکه‌تیکه شدن کروموزوم تو پروانه‌های دیگه هم دیده شده، ولی تو این حد نه. خب حالا می‌تونیم بفهمیم چرا تو این گونه خاص انقدر این اتفاق افتاده.»
یک نکته باحال دیگه اینه که تغییرات تو ساختار کروموزوم‌ها فقط برای پروانه‌ها جالب نیست؛ تو انسان هم تو بعضی بیماری‌ها (مثلاً سرطان) کروموزوم‌ها میشکن و به هم می‌ریزن، که دانشمندا امیدوارن با مقایسهٔ اطلاعات این پروانه و سلول‌های سرطانی بهتر بفهمن که چطوری میشه جلوی این مشکلات رو گرفت یا حرکتشون رو کند کرد.
پروفسور مارک بلکستر هم میگه ژنوم‌ها فقط نشون میدن یه موجود زنده از کجا اومده، بلکه راهنمای خوبی برای آینده‌ش هم هستن — حتی برای کارهایی مثل حفظ گونه‌های در حال انقراض یا سلامت انسانی.
حالا برگردیم سراغ خود پروانه آبی اطلس: با همه عجیب‌وغریب بودن ژنتیکش، شرایط زندگی‌ش رو به سختیه. این پروانه میلیون‌ها سال دوام آورده، ولی حالا از دست دادن زیستگاه (مثلاً نابودی جنگل‌های سدر)، چرا بیشتر دام‌ها و تغییرات آب‌وهوا تهدیدش می‌کنن. دانشمندها میگن با خوندن ژنومش، اطلاعات خیلی خوبی برای نجاتش دارن و شاید حتی این داده‌ها کمک کنه بفهمیم چطور میشه به گیاه‌ها آموزش «سخت‌جان» بودن داد، تا تو تغییرات جوی بهتر زنده بمونن.
در کل، پروانه آبی اطلس شاید کوچیک و مخفی‌کار به نظر بیاد، ولی داستان ژنتیکی‌ش واقعاً شگفت‌انگیزه و درها رو به روی رازهای تازه‌ای درباره تکامل، زنده موندن و حتی درمان بیماری‌ها باز می‌کنه. تازه نتایج این پژوهش تو نشریه Current Biology چاپ شده که یکی از ژورنال‌های معروف علمی دنیاست.
خلاصه اگر دنبال عجیب‌ترین رکوردها و رازهای دنیای ژنتیک هستی، حتماً یه نگاهی به پروانه آبی اطلس و ۲۲۹ جفت کروموزومش بنداز!
منبع: +
