بیاین براتون یه ماجرای باورنکردنی تعریف کنم که حسابی دنیای دانشمندا رو شوکه کرده! فکر کنین یه تصویر ویدیوییِ عالی ثبت شده که توش هزاران ماهی گربه‌ای ریزه‌میزه، معروف به ماهی‌گربه‌ای زنبوری (اسم علمی‌شون: Rhyacoglanis paranesis)، دارن شجاعانه از یه آبشار توی جنوب برزیل بالا میرن و این اولین باره که همچین صحنه‌ای و به این وضوح کسی دیده!
ماهی‌گربه‌ای زنبوری چرا به این اسم معروف شده؟ چون بدن نارنجی و کوچیکشون همش پر از لکه‌های مشکیه، شبیه زنبور. اندازه‌شون هم در حد ۹ سانتی‌متره – یعنی تهِ تهِ کوچیکی! این اتفاق عجیب توی رودخونه Aquidauana افتاده. جالب‌ترش اینه که این کوچولوها حسابی زرنگ بودن و از صخره‌های کاملاً شیبدار، که ارتفاعشون بین یه متر تا چهار متر بود، مثل ورزشکارا می‌پریدن بالا!
تا همین یکی دو ماه پیش، دانشمندا حتی دقیقا نمی‌دونستن این مدل ماهی اصلاً چجوری زندگی می‌کنه یا رفتارش چیه. اما تو سال ۲۰۲۴، یه گروه از پلیس محیط‌زیست ایالت Mato Grosso do Sul تو برزیل، وقتی داشتن گشت می‌زدن، یه صحنه عجیب دیدن و سریع دانشمندها رو خبر کردن. اونا هم اومدن و شروع کردن به ثبت و بررسی رفتار ماهی‌ها. خلاصه نتیجه تحقیقاتشون ۸ آگوست فوریه توی مجله Journal of Fish Biology چاپ شد و حسابی سر و صدا کرد.
حالا یه نکته جالب دیگه: جنس Rhyacoglanis نه تا گونه مختلف داره و معمولا تو حوزه‌های آبی عظیمی مثل آمازون، اورینوکو و لاپلاتا زندگی می‌کنن. منوئلا مارینیو (که بیولوژیسته و نویسنده اصلی این مقاله هم هست)، میگه این مدل ماهی خیلی کم پیدا میشه؛ چه برسه به اینکه این همه با هم جمع بشن و همچین کار عجیبی بکنن! واسه همینم این مهاجرت دسته جمعی‌شون رو یه پدیده بی‌سابقه می‌دونن.
فیلم‌برداری‌ها نشون داده که این ماهی‌ها فقط غروب‌ها شروع به بالا رفتن می‌کنن. وسط ظهرها که هوا حسابی داغ میشه، میرن زیر سنگ‌ها قایم می‌شن، ولی حدودای ساعت ۶ عصر، وقتی آفتاب داره غروب می‌کنه، موج بزرگی از ماهی‌های ریز به سمت آبشار حرکت می‌کنن و بالا میرن. اولش از برکه‌های کوچیک کنار رودخونه شروع می‌کنن، بعد کم‌کم از سنگ‌های شیبدار و حتی صاف و صیقلی هم بالا میرن. اونقدر زیاد بودن که حتی رو هم سوار می‌شدن تا بتونن از صخره بالا برن! حتی بعضیاشون از پلاستیک سطل دانشمندها هم بالا رفتن، یعنی برنامه رو با جدیت اجرا کردن!
حالا چجوری بالا میرن؟ این ماهی‌ها باله‌هاشون رو کاملاً صاف نگه می‌دارن و با حرکات تاب‌تابی و تکون دم از یک طرف به طرف دیگه خودشونو می‌کشن بالا. دانشمندا حدس می‌زنن که یه مدل مکش هم درست می‌کنن؛ یعنی یه حفره کوچیک بین بدن و صخره ایجاد می‌کنن و خودشونو می‌چسبونن به صخره‌ها، دقیقاً مثل بعضی دیگه از ماهی‌های رودخونه‌ای که آب تند داره (مثلاً stream loach یعنی یه جور ماهیه که توی جریان آب تند خوب میتونه بچسبه و بالا بره، یا Andean climbing catfish که ماهی‌های کوه‌های آند هستن و توانایی بالا رفتن از صخره رو دارن).
دلیل اصلی این بالارفتنِ ماهی‌ها هنوز دقیق مشخص نیست، اما اکثر دانشمندا فکر می‌کنن این مهاجرت برای تولیدمثله. تو گروه ماهی‌هایی که دیده شدن، هم نر بود هم ماده، و اکثراً هم بالغ بودن. تازه این همه‌چیز از ماه نوامبر شروع شد که همزمان با آغاز فصل بارونیه و درست بعد از یه زمستون خیلی خشک اتفاق افتاده بود.
مارینیو میگه: «همه‌چیز نشون می‌ده که این یه تجمع مربوط به تولیدمثله. درست بعد از یه خشکسالی عجیب، و حل شدن ناگهانی مشکلات آبی منطقه، این ماهیا رو مجبور کرده که تو یه نقطه جمع شن و با هم از آبشار بالا برن؛ چیزی که تا حالا سابقه نداشته!»
جالبه بدونین اصلاً رفتارهای مهاجرتی ماهی‌های کوچیک تو رودخونه‌های برزیل خیلی کم بررسی شده. چرا؟ چون تحقیقات بیشتر میره سمت ماهی‌های بزرگ و مهم واسه صنعت ماهیگیری! این مدل مهاجرت‌ها معمولاً سریع اتفاق میفته و شرایط محیطی خاصی هم می‌خواد، واسه همین خیلی وقتا اصلاً از چشم دانشمندا مخفی می‌مونه.
اما این کشف جدید یهو اهمیت عجیب رودخونه‌ها و زیستگاه طبیعی رو نشون داد، مخصوصاً حالا که پروژه‌هایی مثل سدسازی (یا همون river damming که یعنی ساختن سد روی رودخونه‌ها و جداکردن بخش‌های مختلف اکوسیستم) دارن این اکوسیستم‌ها رو نابود می‌کنن و باعث می‌شن ماهی‌ها نتونن مهاجرت کنن.
مارینیو میگه: «ثبت و منتشر کردن این رفتارها اهمیت حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی مخصوصاً رودخونه‌های پرجریان رو خیلی واضح می‌کنه. همین اکوسیستم‌ها خیلی وقتا با مخزن‌های نیروگاه‌های برق‌آبی غرق میشه و اینجوری، گونه‌هایی که به این شرایط عادت دارن، کلاً از بین میرن.»
در کل، این داستان شجاعت ماهی‌گربه‌ای‌های کوچولو فقط یه مهاجرت ساده نبود، یه هشدار جدی و باحال واسه ماست که به طبیعت و رودخونه‌هامون بیشتر اهمیت بدیم. بعد از این داستان بعید می‌دونم کسی این ماهی‌های ریز رو دست کم بگیره! 🐟💪
منبع: +
