بذار از یه داستان واقعی شروع کنم: شاکونتالا آدمنه، یه خانوم ۶۰ ساله هندی که تو مزرعه نیشکر کار می‌کنه، بعد از فقط یه ساعت کار زیر آفتاب اولش یه کم سرگیجه می‌گیره ولی فکر می‌کنه چیزی نیست، به کار ادامه می‌ده. حدود ۴-۵ ساعت بعد، دمای هوا بیشتر از ۴۰ درجه سانتی‌گراد می‌شه (۱۰۴ فارنهایت!) و یهو خانومه نقش زمین می‌شه! بعد که می‌برنش بیمارستان، می‌فهمن مشکلش یه بیماری به اسم هایپوناترمیه.
حالا هایپوناترمی چیه؟ بذار ساده بگم: بدنمون هم آب لازم داره هم نمک (سدیم)، مخصوصاً سدیم توی خون‌مون خیلی مهمه. اگه سدیم خون خیلی کم بشه (کمتر از ۱۳۵ میلی‌اکی‌والان در لیتر – یعنی یه نوع واحد اندازه‌گیری مخصوص آزمایشای خون)، می‌تونه مشکلای بدی پیش بیاره؛ از ورم مغز و تشنج بگیر تا کُما و حتی مرگ!
این خانوم تنها نبوده؛ تو خیلی از مناطق هند، مخصوصاً موقع‌هایی که هوا بالای ۳۵ درجه می‌ره، کم‌کم گزارشای شبیه به این زیاد شده: آدمایی که هی گیج می‌شن، بدنشون ضعیف می‌شه، یا حتی تشنج می‌کنن. یکی از پرستارا می‌گفته: «هر روز یکی تو زمین می‌افته!»
حالا چرا این اتفاق می‌افته؟ قضیه اینه که وقتی هوا داغ می‌شه، بدنمون شروع می‌کنه به عرق کردن تا خنک بشیم. با عرق هم آب از دست می‌ره هم الکترولیت‌هایی مثل سدیم — الکترولیت همون نمک‌ها و مواد معدنی لازم واسه کارکرد بدن‌مونن. اگه فقط آب بخوریم ولی سدیم رو جبران نکنیم، سطح سدیم خون کم می‌شه و این اختلال خطرناک می‌تونه اتفاق بیفته. خیلی وقتا بدن به جای دفع آب، چون می‌خواد از کم‌آبی جلوگیری کنه، هورمون‌هایی ترشح می‌کنه که باعث نگه داشتن آب (احتباس آب) می‌شن — و این خودش مشکل رو بدتر می‌کنه.
این موضوع فقط هند رو درگیر نکرده. کلی تحقیق جهانی شده، مثلاً یه مقاله تازه در مجله Clinical Endocrinology بررسی کرده بود تو ۲۴ کشور و شش قاره چه خبره؛ نتیجه‌اش این بود که هرچی دمای هوا بالاتر بره، سطح سدیم خون پایین‌تر میاد و خطر این بیماری بالا می‌ره. حتی تو آلمان، داده‌های ۲ میلیون بیمار رو از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ بررسی کردن و دیدن تو روزایی که شاخص گرما (Heat Index یعنی چیزی مثل دمای واقعی بعد از در نظر گرفتن رطوبت هوا) بالا می‌ره، هایپوناترمی هم خیلی شایع‌تر می‌شه.
یه نمونه جالب از سوئد: اونجا دانشمندا فهمیدن وقتی دمای هوا از ۲۰ درجه سانتی‌گراد (که برای سوئد دیگه گرمه) بالاتر می‌ره، موارد این بیماری زیاد می‌شه. جالب‌تر اینکه پیش‌بینی شده تا آخر این قرن، دمای اون کشور بین ۲ تا ۷ درجه بره بالا و فقط با ۲ درجه افزایش، موارد شدید هایپوناترمی توی استکهلم ۶۶ درصد بیشتر می‌شه — یعنی تقریباً دو برابر!
طبق گزارش سازمان هواشناسی جهانی، احتمال ۸۶ درصد وجود داره که یکی از سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۹ از آستانه بحرانی ۱.۵ درجه گرم‌تر از قبل از انقلاب صنعتی عبور کنه — این یعنی دوره‌هایی از گرمای خیلی شدیدتر جلو رومونه.
چه کسایی بیشتر در معرض خطرن؟ سالمندها شدیداً در معرض خطر هستن. معلومه چرا: معمولاً داروهای بیشتری می‌خورن (مثل دیورتیک‌ها که باعث دفع آب و نمک از بدن می‌شن یا داروهای ضدافسردگی و…) و بدنشون هم قدرتش برای کنترل آب و سدیم کمتر می‌شه. بیماری‌هایی مثل نارسایی کلیه، عفونت‌ها یا سرطان هم کنترل آب و نمک بدن رو خراب می‌کنن و احتمال این بیماری رو زیادتر.
یکی از پزشکا گفته حتی مصرف فقط آب ساده بعد از عرق کردن شدید می‌تونه خطر رو زیاد کنه، چون داری فقط آب رو جایگزین می‌کنی و سدیمت رو نه — راه‌حلش اینه که بعد از گرمای زیاد، هم آب کافی بخوری هم یه چیزی که الکترولیت داره (مثل محلول ORS یا نوشیدنی‌های مخصوص ورزشی با نمک و قند). دیگه لازم نیست فقط آب بخوری فکر کنی هرچی بیشتر بهتر، باید یه تعادل بین آب و الکترولیت‌ها عوض کنی.
مشکل اینه که پیش‌بینی می‌شه تا سال ۲۰۳۰ یک نفر از هر شش نفر دنیا (یعنی حدود ۱/۴ میلیارد نفر) بالای ۶۰ سال سن داشته باشه! این جمعیت همون‌هایی هستن که بیشتر در معرض خطر این بیماری قرار می‌گیرن، مخصوصاً اگه بخاطر تغییرات اقلیم و گرماهای جدید مجبور باشن توی هوای خیلی داغ کار کنن.
یه کارشناس دیگه گفته باید سیستم‌هایی بسازیم که موقع موج‌های گرما به مردم هشدار بدن و نکات و توصیه‌های مفید بدن. ولی خب واقعیت اینه که مثلاً کارگرای کشاورزی مثل شاکونتالا، مجبورن ساعت‌ها توی دشت و زیر آفتاب کار کنن و نمی‌تونن همین‌جوری بذارن برن خونه.
خود شاکونتالا می‌گه تا ۵ سال پیش راحت هشت ساعت در روز کار می‌کرده، اما الان حتی چهار ساعت موندن زیر آفتاب براش خیلی سخته: «اگه یه روز توی گرمای شدید کار کنم، روز بعد نمی‌تونم درست کار کنم. یا باید دارو بخورم یا سرم گرفته باشم تا برم سر زمین!»
دخترش، جایاشری (۴۰ ساله)، هم همین مشکل رو پیدا کرده؛ می‌گه «دکتر رفتن شده جزئی از زندگی همه کارگرای کشاورزی!»
پس جمع‌بندی‌وار اگه بخوام بگم: با گرم شدن زمین و احتمال موج‌های گرمای جدید، مواظب این بیماری ناشناخته و خطرناک باشین. مخصوصاً اگه سالمند یا بیمار هستین یا داروی مرتب می‌خورین، فقط آب خالی نخوری، الکترولیت رو هم تامین کنین. در روزای خیلی گرم، اگه زیاد عرق کردی یا حس کردی بدن‌ت ضعف داره یا سردرگمی و سرگیجه سراغت اومد، حتماً جدی بگیر و به پزشک مراجعه کن. مخصوصاً کارگرای عزیز کشاورزی واقعاً باید روی این موضوع حساس باشن.
راستی: هایپوناترمی فقط تو هند یا مناطق استوایی نیست، همه دنیا با این خطر روبرو شدن. هوا داره گرم و گرم‌تر می‌شه و عادت‌های سالم ما هم باید باهاش تغییر کنه. دم‌تون گرم که تا اینجا خوندین، مواظب خودتون و عزیزاتون باشین!
منبع: +
