خب بچه‌ها، بیاید با یه داستان جذاب و عجیب شروع کنیم! یه نفر هست به اسم جیکوب گلانوایل، مدیرعامل یه شرکت بیوتکنولوژی به اسم Centivax، که تصمیم گرفته بود یه کاری بکنه که تا حالا هیچ‌کس نکرده: درست کردن “ضدزهر جهانی” برای مارگزیدگی! یعنی ضدزهری که تقریباً به همه انواع مارهای سمی جواب بده.
حالا این وسط یه شخصیت دیگه داریم به اسم تیم فرید، که یه جورایی مارباز و متخصص آماتور مارهاست (بهش میگن herpetologist یعنی کسی که تخصصش تو زمینه خزندگان و دوزیستاست). تیم فرید رکورد داره: بیش از ۸۰۰ بار خودش رو عمداً با زهر مارهای مختلف مثل کبرا، تای‌پن، مامبای سیاه و غیره گزیده تا سیستم ایمنیش قوی بشه و خودش رو نسبت به زهر مقاوم کنه! این پروسه که بهش میگن “یا خودایمنی با دوز کم”، باعث شده بدنش کلی آنتی‌بادی خاص بر علیه سم مارها تولید کنه.
جیکوب دنبال همین آنتی‌بادی‌ها بود. چون مشکل اصلی با زهر مارها اینه که زهر هر مار ترکیبی از حدود ۷۰ نوع سم مختلف با فرمولاسیون و ترکیب‌های متفاوتیه. حتی مارهای یه گونه هم تو مناطق مختلف ممکنه سمشون فرق کنه! واسه همین تا الان ضدزهرها فقط برای یک یا چند نوع خاص مار جواب می‌دادن، نه همه جا و نه همه مارها.
ولی گلانوایل مغز متفکر داستانمون یه ایده داشت: همه این سم‌ها، با وجود تفاوت‌هاشون، نهایتاً از ۱۰ دسته اصلی پروتئینی تشکیل شدن. پس اگه بتونیم آنتی‌بادی‌هایی پیدا کنیم که چسبیدن به نقاط حساس این پروتئین‌ها (اون جاهایی که به سلول انسان می‌چسبن)، شاید بشه یه ضدزهر همه‌کاره درست کرد.
پس دست به کار شد! از تیم فرید نمونه خون گرفت (۴۰ میلی‌لیتر)، بعد با همکاری یه تیم خفن از NIH و دانشگاه کلمبیا، کتابخونه ژنی از همه آنتی‌بادی‌های خاص موجود تو خونش ساختن و آنتی‌بادی‌هایی رو جدا کردن که جلوی تعداد زیادی از سمی‌ترین ترکیبات مارها رو می‌گیره.
نتیجه تا اینجا چی شد؟ اونا تو سال ۲۰۲۵ یه مقاله منتشر کردن که نشون می‌داد ترکیب سه تا عامل (که بعضیاشون از همون خون تیم فرید بودن) تونست موش‌ها رو در مقابل زهر ۱۹ گونه مار از خانواده Elapid (یعنی خانواده‌ای که حدود ۳۰۰ نوع مار مثل مامبا، کبرا، تای‌پن و کرایت داره) تقریباً کامل محافظت کنه. توی ۱۳ تا از این مارها، حفاظت صددرصدی دادن و تو شش‌تای دیگه هم شدت علائم خیلی کم شد.
حالا همه پر از امید شدن که: وای ضدزهر جهانی نزدیکه! ولی همه دانشمندا اینقدر ذوق‌زده نشدن. چرا؟ چون به قول بعضیا ضدزهر یکی واسه همه مارها مثل این می‌مونه که بگیم یه قرص بسازیم که هم انسولین، هم داروی آلزایمر، هم برای سرطان، هم بوی بد دهن رو درمان می‌کنه! (آروم بخونید: هر دارو واسه یه چیز خاصه.)
برای مثال، آندریاس لائوستن (بیوتکنولوژیست دانمارکی) گفت: زهر مارها تو قاره‌های مختلف از زمین تا آسمون فرق دارن. سم مارهای آفریقایی شاید اساساً هیچ ربطی به سم مارهای آمریکایی نداره! پس چی کار کنیم؟ داشتن چند تا ضدزهر تخصصی مخصوص هر منطقه که ارزون و سریع تولید بشه، شاید بهتر باشه.
ولی بیاید ببینیم چرا ضدزهر اینقدر سخته ساختنش؟ هر سال تا ۱۳۸ هزار نفر از مارگزیدگی می‌میرن (طبق آمار سازمان جهانی بهداشت)، بیشترشون تو آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین. مشکل اینجاست که خیلی وقتا اصلاً نمی‌فهمن چه ماری گزش کرده، یا ضدزهر مناسب دم‌دست نیست. درباره مارهای سمی هم بدونید که حدود ۶۰۰ گونه مار سمی در دنیا وجود داره!
سم مارها رو میشه به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد: نوروتوکسین‌ها (سم‌هایی که دستگاه عصبی رو مختل می‌کنن)، هموتوکسین‌ها (سم‌هایی که خون رو تحت تاثیر قرار می‌دن مثلاً لخته نمی‌شه یا برعکس)، و سیتوتوکسین‌ها (که سلول و بافت رو نابود می‌کنن).
مارهای خانواده Elapid مثل کبراها و مامباها بیشتر رو نوروتوکسین‌ها متکی هستن، مخصوصاً سمومی به اسم “توکسین‌های سه‌انگشتی” (۳FTX) که شکل ساختاری‌شون شبیه سه تا انگشته (یعنی یه سری پیچ و تاب تو پروتئین‌هاشون داره). اینا باعث فلج سریع ماهیچه و مرگ میشن (اگه ضدزهر نزنن).
تا اینجا کار ضدزهرها بر چه اساسی ساخته میشه؟ اصول سنتی ش این بوده که میان مار رو می‌گیرن، یه کم سم بزنه به یه حیوان مثل اسب یا گوسفند، بدن اون حیوان آنتی‌بادی علیه سم می‌سازه، بعد این آنتی‌بادی رو می‌گیرن و به انسان تزریق می‌کنن. اما این روش خیلی قدیمیه (بیش از ۱۲۵ سال قدمت داره!) و عیوب زیادی داره: اکثر مارهای سمی دنیا ضدزهر خاص ندارن، یا ضدزهرها واسه همه زهرها جواب نمی‌دن. از اون طرف آنتی‌بادی‌های غیرانسانی می‌تونه واکنش آلرژیک شدید یا بیماری به اسم “بیماری سرم” (serum sickness یعنی بدن نسبت به آنتی‌بادی خارجی واکنش نشون می‌ده) ایجاد کنه.
راه‌حل مدرن‌تر چیه؟ ساخت آنتی‌بادی‌های “مونوکلونال” انسانی (monoclonal antibodies یا به اختصار mAb) تو آزمایشگاه، که دقیقاً برای سیستم ایمنی ما طراحی شده باشه و بر علیه انواع مشترک توکسین‌ها عمل کنه.
سال ۲۰۲۴ مثلاً سانگار و تیمش تو هند یه آنتی‌بادی ساخته بودن که تونست با بیش از ۵۰ میلیارد آنتی‌بادی مصنوعی آزمایش کنن تا اون یکی رو که روی نوروتوکسین LNX عمل می‌کنه پیدا کنن! این آنتی‌بادی علیه زهر شاه‌کبرا (تو هند)، کبرا تک‌خال (تو شرق هند)، کرایت‌ها (در جنوب شرق آسیا)، و مامبا (در آفریقای سیاه) جواب داد!
در کل، آینده روشن به نظر میاد اما هنوز موانعی هست، از قیمت بالای تولید این آنتی‌بادی‌ها گرفته تا اینکه هنوز ترکیب گلانوایل روی آدم‌ها امتحان نشده و فقط تو موش نتیجه داده. حتی دارن فکری می‌کنن که اول رو سگ‌های خونگی با مارگزیدگی امتحانش کنن!
جالب اینجاست که خیلی از دانشمندا فکر می‌کنن شاید بهتره به جای یه ضدزهر جهانی واقعی، یه “ترکیب دو سه‌تایی از محصولات” واسه هر منطقه درست کنیم که طیف وسیع‌تری رو نسبت به ضدزهرای الان پوشش بدن.
پس خلاصه‌ش این شد: هنوز ضدزهر جهانی واقعی برای همه مارها، بیشتر به یه رویای جذاب شبیهه تا واقعیت. امّا خب! تکنولوژی آنتی‌بادی‌های مدرن تو راهه و شاید تا چند سال دیگه، ضدزهرهایی داشته باشیم که دیگه لازم نباشه دنبال ضدزهر خاص هر مار بگردید و جون خیلیا رو تو مناطق دورافتاده نجات بده. فعلاً باید ببینیم نتیجه تست‌های انسانی چی میشه و تیم گلانوایل و همکاراش توی کارزار رقابت برای نجات جون انسان‌ها به کجا می‌رسن!
منبع: +
