ژنوم‌های باستانی پرده از خاستگاه زبان‌های هندواروپایی برمی‌دارند و آن‌ها را به منطقه‌ی قفقاز پیوند می‌زنند. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که دامداران یامنایا نقشی کلیدی در گسترش این زبان‌ها در سراسر اروپا و آسیا داشته‌اند. این یافته‌ها نظریه‌های پیشین را به چالش کشیده و دریچه‌ای تازه به درک یکی از گسترده‌ترین خانواده‌های زبانی جهان می‌گشایند.
دی‌ان‌ای باستانی، ریشه‌های زبان‌های هندواروپایی را روشن می‌کند
ریشه و منشأ خانواده‌ی زبانی هندواروپایی قرن‌هاست که موضوع بحث و گفتگوی زبان‌شناسان، باستان‌شناسان و مورخان بوده است. این گروه زبانی، که تقریباً نیمی از جمعیت جهان به آن تکلم می‌کنند، شامل زبان‌های متنوعی مانند انگلیسی، هندی، روسی و فارسی می‌شود. اکنون، یک پژوهش ژنتیکی پیشگام، شواهد تازه‌ای ارائه داده است. این شواهد به منطقه‌ی قفقاز به عنوان خاستگاه این زبان‌ها اشاره دارد و درک ما را از گسترش آن‌ها در سراسر اوراسیا دگرگون می‌کند.
کشفی شگرف در ژنومیک باستانی
یک پژوهش جدید که ژنوم بیش از ۴۰۰ نفر را بررسی کرده، اطلاعات تازه‌ای درباره‌ی ریشه‌های یامنایا ارائه می‌دهد. یامنایا، جامعه‌ای دامدار در عصر برنز بود که در استپ‌های روسیه و اوکراین امروزی می‌زیست. باور بر این است که این قوم کوچ‌نشین نقشی محوری در گسترش زبان‌های هندواروپایی در مناطق وسیع داشته است.
داده‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که یامنایا از جمعیت‌هایی که در نزدیکی سواحل شمالی دریای سیاه زندگی می‌کردند، سرچشمه گرفته است. نیاکان آن‌ها را می‌توان به ترکیبی از گروه‌های شکارچی-گردآورنده و جمعیتی از منطقه‌ی قفقاز-ولگای سفلی نسبت داد. این یافته، نظریه‌های پیشین را، که گسترش زبان‌های هندواروپایی را تنها به کشاورزان اولیه‌ی آناتولی نسبت می‌دادند، به چالش می‌کشد.
فرضیه‌ی استپ در برابر فرضیه‌ی آناتولی
دهه‌هاست که پژوهشگران درباره‌ی دو نظریه‌ی رقیب درباره‌ی گسترش زبان‌های هندواروپایی بحث می‌کنند:
- فرضیه‌ی آناتولی (Anatolian Hypothesis): این فرضیه بیان می‌کند که کشاورزان اولیه از ترکیه‌ی امروزی، این زبان‌ها را با مهاجرت خود، همزمان با پیشرفت‌های کشاورزی در حدود ۹۰۰۰ سال پیش، گسترش دادند.
- فرضیه‌ی استپ (Steppe Hypothesis): این فرضیه پس از پژوهش‌های ژنومی سال ۲۰۱۵ که مهاجرت قابل توجهی از دامداران یامنایا به اروپا و آسیا در حدود ۵۵۰۰ سال پیش را نشان داد، مورد توجه قرار گرفت. این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نیاکان آن‌ها ارتباط نزدیکی با گسترش زبان‌های هندواروپایی داشته‌اند.
یافته‌های جدید از نسخه‌ی اصلاح‌شده‌ی فرضیه‌ی استپ پشتیبانی می‌کنند و نشان می‌دهند که زبان‌های هندواروپایی ممکن است کمی جنوبی‌تر از آنچه پیش‌تر تصور می‌شد – در منطقه‌ی قفقاز به جای تنها استپ‌های باز – ریشه گرفته باشند.
ردیابی سفر زبانی
یکی از معماهای اصلی در زبان‌شناسی هندواروپایی، شاخه‌ی آناتولی آن است که شامل هیتی باستان می‌شود. متخصصان ژنتیک برای تشخیص نیاکان یامنایا در گویشوران آناتولی تلاش کرده‌اند و پرسش‌هایی درباره‌ی چگونگی رسیدن این زبان‌ها به ترکیه‌ی امروزی مطرح کرده‌اند.
این پژوهش تازه، یک راه حل احتمالی ارائه می‌دهد: زبان‌های هندواروپایی ممکن است ابتدا در میان جمعیت‌های منطقه‌ی قفقاز-ولگای سفلی پدید آمده باشند و سپس هم به سمت غرب به آناتولی و هم به سمت شمال به استپ گسترش یافته باشند. یامنایا بعدها آن‌ها را به اروپا و آسیای مرکزی منتقل کرد.
نقش ژنتیک در مطالعات زبان
در حالی که داده‌های ژنتیکی بینش‌های مهمی درباره‌ی مهاجرت‌های انسانی ارائه می‌دهند، پژوهشگران هشدار می‌دهند که انتقال زبان تنها توسط نیاکان ژنتیکی تعیین نمی‌شود. عوامل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز در شکل‌گیری تکامل زبانی نقش دارند.
یوسیف لازاریدیس، متخصص ژنتیک دانشگاه هاروارد که در این پژوهش شرکت داشته است، می‌گوید: «این یک مورد قوی برای حل معمای هندواروپایی است.» با این حال، او اذعان می‌کند که اثبات قطعی همچنان مبهم است. زیرا ژنوم‌های باستانی با کتیبه‌هایی که زبان گفتاری آن‌ها را مشخص کند، همراه نیستند.
تلاشی علمی در میان تنش‌های ژئوپلیتیکی
جالب توجه است که این پژوهش در بحبوحه‌ی تنش‌های ژئوپلیتیکی مداوم میان روسیه و اوکراین، دو کشور اصلی تاریخ یامنایا، انجام شده است. این پروژه که در ابتدا به عنوان یک پژوهش واحد با مشارکت دانشمندان هر دو کشور در نظر گرفته شده بود، بعداً به دلیل واقعیت‌های سیاسی پس از حمله‌ی روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ به مقالات جداگانه تقسیم شد.
با وجود این چالش‌ها، پژوهشگران همچنان مصمم به کشف کامل داستان ریشه‌های هندواروپایی هستند. با بررسی ژنوم‌های باستانی بیشتر، تصویر گذشته‌ی زبانی بشریت تکامل بیشتری خواهد یافت و بینش عمیق‌تری درباره‌ی چگونگی شکل‌گیری تمدن‌ها در طول زمان توسط زبان‌ها ارائه خواهد داد.
اگر به خواندن کامل این مطلب علاقه‌مندید، روی لینک مقابل کلیک کنید: nature.com
