خب رفقا، امروز می‌خوام براتون یکی از مهم‌ترین و البته غم‌انگیزترین داستان‌های دنیای پزشکی رو تعریف کنم، اونم درباره ژن‌درمانی و اتفاقی که باعث شد این حوزه سال‌ها عقب بمونه. داستانمون برمی‌گرده به ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۹، یعنی حدود ۲۶ سال پیش، تو دانشگاه پنسیلوانیا، فیلادلفیا.
قهرمان قصه ما جسی جلسینگر بود، یه پسر ۱۸ ساله که یه بیماری ژنتیکی نادر به اسم “اوتی‌سی دیفیشنسی” یا همون OTC deficiency داشت. جالبه بدونین این بیماری تقریبا از هر ۴۰ هزار تا نوزاد فقط یکی رو درگیر می‌کنه. اسمش شاید عجیب باشه، ولی خلاصه‌ش اینه که بدنش نمی‌تونست یه آنزیم خاص بسازه که وظیفش شکستن آمونیاک توی بدن هست (آمونیاک هم یه ماده سمیه که موقع سوخت و ساز طبیعی بدن تولید میشه). یعنی وقتی این آنزیم نباشه، آمونیاک توی خون جمع میشه و بدن رو حسابی به دردسر میندازه.
حالا مشکل اصلی این بیماری چیه؟ خب، ۹۰٪ بچه‌هایی که به نوع شدیدش دچار می‌شن، متاسفانه زنده نمی‌مونن. جسی اما شرایطش کمی فرق داشت و فرم خفیف‌تر رو داشت که می‌گن “دیررس” یا late-onset. جسی با یه رژیم پرهیز شدید پروتئین و روزی ۵۰ تا قرص (بله، واقعا پنجاه تا!) تلاش می‌کرد آمونیاک خونش رو کنترل کنه.
حالا جسی تصمیم می‌گیره وارد یه آزمایش ژن‌درمانی بشه تا شاید بتونه به بچه‌هایی که فرم شدید بیماری رو دارن کمک کنه. ژن‌درمانی هم یعنی سعی می‌کنن ژن معیوب بدن رو با یکی سالم جایگزین کنن یا درستش کنن تا مشکل حل بشه. توی این آزمایش، یه نسخه اصلاح‌شده از ویروس سرماخوردگی (همون آدنوویروس) رو وارد بدن جسی کردن تا ژن سالم رو به سلول‌های کبدش برسونه.
روز ۱۳ سپتامبر دارو رو به صورت وریدی توی کبدش تزریق کردن. روز اول یه خورده احساس سرماخوردگی کرد، چیز عجیبی نبود. اما فرداش اوضاع بد شد: پوستش زرد شد (یه چیزی می‌گن یرقان یا jaundice یعنی خیلی سطح بیلی‌روبین خون بالا میره)، بدنش شدیدا واکنش التهابی نشون داد، اختلال لخته‌شدن خون براش پیش اومد و کم کم کلیه و کبدش از کار افتادن. متاسفانه روز ۱۷ سپتامبر مجبور شدن دستگاه‌های حمایتی رو خاموش کنن و جسی جونش رو از دست داد. علت مرگش هم به خاطر یه واکنش ایمنی فوق‌العاده شدید بدنش به اون ویروس بود که فکر نمی‌کردن این‌قدر جدی باشه.
بعد از فوت جسی داستان کلی سروصدا کرد و سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA یعنی همون نهادی که رو دارو و درمان‌ها نظارت داره) شروع کرد به بررسی دقیق موضوع. معلوم شد چند مورد مهم رعایت نشده بود:
- در زمان ورود جسی به آزمایش، عملکرد کبدش خیلی خوب نبود و آمونیاک خونش بالا بود (این یعنی اصلا شرایط ورودش به فاز آزمایش مناسب نبوده)
- پزشکا به شرکت‌کننده‌ها نگفته بودن که تو آزمایش حیوانی قبلی از دوزهای بالا، حیونا مرده بودن!
- بعضی شرکت‌کننده‌های دیگه هم عوارض جدی گرفته بودن اما اطلاع‌رسانی کافی نشده بود
- تازه سرپرست اصلی پروژه، دکتر جیمز ویلسون، خودش تو شرکت سازنده اون داروی ژنی (اسم شرکت Genovo بود) سهام داشت و ممکن بود کلی پول به جیب بزنه اگه آزمایش موفق می‌شد.
پدر جسی، پاول جلسینگر، چند وقت بعد دادخواست حقوقی علیه گروه تحقیقاتی تنظیم کرد که در نهایت با یه مبلغ نامعلوم پرونده بسته شد.
مرگ جسی مثل یه سیلی محکم به دنیای ژن‌درمانی بود. به خاطر این حادثه، همه آزمایش‌های ژن‌درمانی دانشگاه پنسیلوانیا متوقف شدن و کلی قوانین و استاندارد جدید وضع شد. مثلا کسایی که تو آزمایشات ژن‌درمانی شرکت می‌کنن باید خیلی خیلی باخبر و راضی باشن (بهش می‌گیم انگیخته و با رضایت کامل یا “informed consent”). تازه FDA هم نظارتش روی این نوع آزمایشا رو شدیدتر کرد. یه مدت هم بعدش سرمایه‌گذاری مالی واسه ژن‌درمانی واقعا افتضاح شد و این حوزه تقریبا رفت تو حالت “Pause”.
اما خبری خوب: بعد از سال‌ها، با پیشرفت علم و شناخت بهتر ویروس‌های حامل ژن (ویروس حامل یعنی همون چیزی که ژن سالم رو وارد سلول می‌کنه)، ژن‌درمانی کم کم دوباره جون گرفت. مثلا ابزار معروف “کریسپر” (CRISPR) اومد که می‌تونه خیلی دقیق‌تر ژن‌ها رو ویرایش کنه (کریسپر یعنی ابزاری برای برش و اصلاح ژن‌ها مثل قیچی مخصوص دی‌ان‌ای).
امروزه با ژن‌درمانی تونستن بیماری‌های ژنتیکی نادر مثل نقص ایمنی شدید (SCID) یا انواعی از نابینایی ژنتیکی رو درمان کنن. حتی اولین درمان ژنی با کریسپر برای کم‌خونی داسی‌شکل (Sickle Cell Anemia) تو سال ۲۰۲۴ تایید شد. سال بعدش هم خبر اومد که برای یه نوزاد آمریکایی، اولین درمان کاملاً شخصی‌سازی‌شده با کریسپر رو انجام دادن؛ یعنی اون درمان فقط مخصوص جهش ژنی بچه بود و بس.
البته هنوز تعداد داروهای تایید شده ژن‌درمانی زیاد نیست و بیشترشون روی سلول‌های بیرون بدن و بعد برگردوندنشون به بدن کار می‌کنن (به این پروسه می‌گن ex vivo therapy، یعنی سلولا رو بیرون تغییر می‌دن و دوباره وارد بدن می‌کنن). با اینکه پیشرفت خیلی خوبی بوده، اما هنوز عوض‌کردن ژن‌ها توی سلول‌های واقعی بدن آدم (in vivo) خیلی کمه.
آخر داستان اما جالبه بدونین، سال ۲۰۲۱ دانشمندا بالاخره تونستن با ژن‌درمانی موفق، بیماری OTC deficiency رو درمان کنن؛ همون بیماری که جسی داشت و هدفش کمک به درمانش بود.
پس ماجرا اینطوری بود. مرگ غم‌انگیز جسی باعث شد قوانین برای امنیت بیشتر سفت و سخت‌تر بشه و فناوری مسیرش رو اصلاح کنه. الان ژن‌درمانی دوباره داره امید می‌ده. همین الانم کلی تحقیقات جدید و داروی عجیب غریب تو راهه؛ کی می‌دونه، شاید روزی حتی ژن‌درمانی واسه بیماری‌های خیلی معمولی هم بیاد!
منبع: +
