واقعاً معماست که اولین بار کِی، کجا و چه کسی اسب‌ها رو اهلی کرد، اما دانشمندها کم‌کم دارن این راز رو حل می‌کنن و هر چی می‌گذره شواهد بیشتری پیدا میشه که نشون میده اسب‌ها چطور همراه آدم‌ها پخش شدن.
داستان امروز ما برمی‌گرده به یه جایی تو سیبری به اسم باتاگای که به «گیت وی جهنم» یا به قول خودشون «دروازه ورود به دنیای زیرزمینی» معروفه! اونجا یه گودال خیلی بزرگ هست که درواقع بخاطر دخالت آدم‌ها تو دهه ۱۹۶۰ و قطع درخت‌ها درست شده. الان این گودال عمقش بالای ۱۰۰ متره و هر سال هم بزرگ‌تر میشه!
چیزی که این گودال رو عجیب‌تر می‌کنه اینه که به خاطر فرسایش خاک و یخ ابدی (permafrost یعنی لایه‌ای از زمین که همیشه یخ‌زده باقی می‌مونه)، هر از گاهی لاشه‌های حیوانات خیلی قدیمی رو میاره بیرون. یکی از معروف‌ترینشون کره اسبیه که سال ۲۰۱۸ کشف شد و اسمش رو گذاشتن “لنا هورس”؛ فقط دو ماهش بوده و بیش از ۴۲ هزار سال یخ‌زده مونده بود! تازه موهاش انقدر سالم بودن که انگار هنوز زنده‌ست!
لدویک اورلاندو (Ludovic Orlando)، یه متخصص ژنتیک و باستان‌شناسی مشهور، تونست روی لاشه اسب دیگه‌ای که از همون منطقه پیدا شده بود کار کنه. دی‌اِن‌اِی اسب به قدری سالم مونده بود که راحت تونستن کل ژنوم (یعنی کل اطلاعات ژنتیکی) رو بخونن. معلوم شد این اسب حدود ۵۲۰۰ سال پیش زندگی می‌کرده و جنسیتش هم نر بوده چون هم کروموزوم X داشته هم Y.
این اسب هم‌عصر اسب‌های بوتای (Botai horses) بود که تو قزاقستان اهلی شدن، اما جالب اینه که ژن این اسب به اسب‌های بوتای و حتی اسب‌های اهلی امروزی (که بهشون میگن DOM2، یعنی دومین شاخه اصلی اسب‌های اهلی دنیا) شباهتی نداشت!
در واقع، ژن‌های این اسب نشون داد که آخرین نسلِ اسب‌های معروف به اکوئوس لنسیس (Equus lenensis) بوده؛ همون اسبی که دیگه الان منقرض شده و فقط ژنومش رو داریم، البته شاید چند نسل بعدش هم واقعاً تا مدت‌ها تو یخ‌های سیبری پرسه می‌زدن.
تو منطقه یاکوتیا، مردم محلی همیشه میگفتن اسب‌هایی که الان اونجا هستن، از نسلِ اسب‌های وحشی قدیمی خود منطقه‌ن و تو خود یاکوتیا اهلی شدن. واسه اینکه اینو بفهمن، بچه‌ها موهای چندتا اسب امروزی رو جمع کردن و فرستادن برای تحقیق ژنتیکی. جالبه بدونید اسب‌های یاکوتی رو مردم معمولاً آزاد تو تایگا (جنگل‌های شمالی) و توندرا (سرزمین‌های یخ‌زده) رها می‌کنن و فقط سالی یه بار جمعشون می‌کنن!
این اسب‌ها کوچیک و جمع و جور و پرموان. تو فاصله کوتاهی که علف پیدا میشه، چربی زیادی ذخیره می‌کنن. یه قابلیت عجیب هم دارن: می‌تونن تو زمستون سوخت‌وساز بدنشون رو کند کنن تا تو سرمای وحشتناک زنده بمونن، بدون اینکه مثل خرس وارد خواب زمستونی شن!
چند ماهی طول کشید تا نمونه موها برسه، اما تو این مدت، اورلاندو از گورهای باستانی اون منطقه که توشون اسب‌هایی رو به عنوان قربانی قرار می‌دادن، نمونه‌های قدیمی ژنتیکی هم پیدا کرد. تحلیل ژن‌ها نشون داد که افسانه‌های مردم ماجرای واقعی نداشت: اسب‌های فعلی یاکوتی هیچ شباهت خاصی با اسب‌های باتاگای یا اون اسب‌های یخی خیلی قدیمی نداشتن و جزو همون شاخه اصلی اسب‌های اهلی شدن که ۴۲۰۰ سال پیش از مناطق استپ غربی روسیه اومدن.
تاریخ‌نگارها میگن یاکوت‌ها و اسب‌هاشون ریشه‌شون اونجا نبوده؛ بلکه از جنوب دریاچه بایکال، تو قرن سیزدهم میلادی، در زمان حمله مغول‌ها به شمال مهاجرت کردن و همون‌جا ساکن شدن. این اسب‌ها شدن پایه اصلی تمدن یاکوتی که یه جورایی میشه بهش گفت «تمدن اسب»؛ چون همه‌جوره با اسب زندگی می‌کنن: هم گوشت و شیرشو می‌خورن، هم پوست و رگ‌هاشو واسه لباس و طناب مصرف می‌کنن، اسب رو تو داستان‌هاشون پرستش می‌کنن، و حتی الان نماد پرچمشونه!
حالا این سؤال پیش اومد که نکنه خون یا ژن اسب‌های یخی هنوز تو این نسل باشه؟ مثلاً ما آدم‌ها تقریباً ۲٪ از ژنوم‌مون رو از انسان‌های نئاندرتال (یعنی انسان‌های باستانی که قبلاً روی زمین بودن) داریم، چون با هم مخلوط شدیم. پس شاید اسب‌های یاکوتی هم یه ذره از ژن اسب‌های یخی به ارث برده باشن و مقاوم شدن به سرماشون از همون‌هاست؟ اما تحقیقات نشون داد که اسب‌های امروزی یاکوتی عملاً هیچ ویژگی ژنتیکی خاصی که از اون اسب‌های یخی مونده باشه، ندارن؛ یعنی اگه جایی هم پیدا میشه، تو بقیه اسب‌های دنیا هم همون‌قدر هست و ربط خاصی به اون اسب‌های عجیب نداره!
پس چی شد که این اسب‌ها انقدر عالی با سرما کنار میان؟ معلوم شد که تو همون تعداد محدودی اسب اهلی که اومدن شمال و جمعیت امروزی یاکوتی رو ساختن، چندتا جهش ژنتیکی خاص بوده و طبیعت، اون‌هایی که بهتر با شرایط کنار میومدن، زنده نگه داشته. این ژن‌ها باعث شدن اسب یاکوتی بتونه تغییراتی مثل: زیاد یا کم شدن مو و چربی، سوخت‌وساز قندها، و حتی ساعت زیستی بدنش که به نور شب و روز عکس‌العمل میده رو بهتر تنظیم کنه.
حرف آخر اینکه این اسب‌ها به خاطر چندتا “ابرژن” عجیب خوب نشدن؛ بلکه مثل یه مهندسی تیمی، یه سری ویژگی مختلف کنار هم اومده و اسب یاکوتی امروزی رو ساخته. جالبه بدونید مشابه این ژن‌ها رو تو ماموت‌های پشمالو (Woolly Mammoth یعنی فیل‌های منقرض‌شده خرسیِ پشمالو که تو سرما زندگی می‌کردن) و حتی تو خود انسان‌ها هم میشه پیدا کرد! این یعنی تکامل یه جورایی مستقل اما شبیه هم، تو گونه‌های مختلف برای مقابله با سرمای سیبری اثر گذاشته.
به طور خلاصه، اسب‌های کوچیک و پرموی یاکوتی نتیجه سفر عجیب اسب اهلی به مناطق شمالی و انتخاب طبیعی بودن؛ نه بقایای مخفی اسب‌های عصر یخی! علم هم مثل همیشه اینجا افسانه‌ها رو کنار زد و واقعیت رو نشون داد.
منبع: +
