یه روز پاییز امسال، داشتم از کنار ایستگاه مترو Broadway-Lafayette تو منهتن رد میشدم، که چشمم خورد به تابلوهای دیجیتال و تبلیغات عجیب. یه دفعه دیدم بعد از تبلیغ لوازم آرایش، تبلیغ یه سایت اومد به اسم Pickyourbaby.com. حالا این سایت چی کار میکنه؟ میگه والدین میتونن با کمک تست ژنتیک، روی ویژگیهای بچهشون مثل رنگ چشم، رنگ مو و حتی هوش (IQ) تأثیر بذارن! یعنی کلاً یه آینده عجیبی رو جلوی چشم آدم میاره.
داخل ایستگاه مترو هم همه جا پر از تبلیغات مربوط به این موضوع بود؛ از دستگیرههای ورود تا پلهها و بنرهای بزرگ. انگار اونجا رو کردن نمایشگاه نوزاد! کیان صادقی، بنیانگذار ۲۶ ساله یه استارتاپ به اسم Nucleus Genomics، پشت این تبلیغات بود و حسابی هم ذوق داشت! میگفت همون طور که آرایش کردن برای همه در دسترسه، این جور انتخاب ژنتیکی هم باید باشه.
حالا Nucleus یه شرکت تازهکاره که کلی سر و صدا راه انداخته و میگه میتونه با کمک نرمافزارش، تست ژنتیک روی جنینهایی که تو IVF استفاده میشن انجام بده و به والدین یه لیست بلندبالا (تا ۲۰۰۰ تا!) از ویژگیها و ریسک بیماریها نشون بده. حالا مثلاً IVF یعنی همون روشی که تخمک و اسپرم رو تو آزمایشگاه با هم ترکیب میکنن و جنین رو میسازن. خلاصه، والدین میتونن جنینی رو انتخاب کنن که ویژگیهایی مثل قد و ضریب هوشی بیشتر داره. طبق تبلیغشون، ۸۰٪ قد افراد به ژنتیک ربط داره! (همین رو نوشته بودن روی یکی از بنرهای مترو)
یه روز بعد از شروع این کمپین، با خود صادقی یه بحث کوچیک آنلاین داشتم. اون تو شبکه اجتماعی X (همون توییتر سابق) یه اپلیکیشن نشون داده بود که والدین میتونن توش روی رنگ چشم و مو کلیک کنن و خودشون انتخاب کنن. منم براش نوشتم که کلاً این کار شبیه سفارش غذا تو Uber Eats شده، ولی این بار با جنین آدم!
همون شب باهاش تو مترو زیر یه بنری که روش نوشته بود “IQ تا ۵۰٪ ژنتیکیه” قرار گذاشتم. میگفت این تبلیغات قراره به هزار تا واگن قطار هم برسه! تا همین چند وقت پیش، کل این داستانها خیلی محرمانه و فقط تو مهمونیهای سیلیکونولی شنیده میشد. ولی الان؟ خودش میگفت: به پلهها نگاه کن! کل مترو رو genetic optimization (یعنی بهینهسازی ژنتیکی – این که به کمک ژنتیک بهترین ویژگیها رو انتخاب کنی) گرفته. میخوایم این رو عادی کنیم.
حالا سؤال اینه: داریم عادی کردن چی رو میبینیم؟ اینکه والدین بتونن به خاطر ویژگیهای احتمالی جنین (مثلاً قد بلند یا هوش بیشتر) یکی رو انتخاب کنن و یکی رو بیخیال شن، شاید باعث بشه بچهها سالمتر باشن، ولی همچنین نگاه کلی ما رو به زیبایی، ظاهر و حتی تبعیض بازتر میکنه؛ دقیقاً چیزهایی مثل همین تبلیغات تو مترو، که یه جورایی مستقیم میگن: یه بچه بلندقدتر و باهوشتر و سالمتر داشته باش. خود صادقی هم میگه فکر میکنه مردم با دیدن این تبلیغات کمکم میفهمن که این انتخابها واقعاً ممکن شده.
نکته جالبتر اینجاست که شرکت Nucleus اول سرمایه خودش رو از یه شرکت سرمایهگذاری به اسم Founders Fund گرفته؛ اینا کلاً عاشق سرمایهگذاری روی چیزایی هستن که بقیه شاید زیاد دوست نداشته باشن. خود مفهوم “امتیازدهی به جنین” (Embryo Scoring) هنوز کلی مخالف داره و حتی خیلی از گروههای حرفهای میگن پیشبینی ژنتیکیشون دقیق نیست. اکثر کلینیکهای IVF هم فعلاً زیر بار این تستها نرفتن، چون دکترها میترسن باعث انتظارات غیرواقعی والدین بشه. مثلاً فکر کن یه بچه سر امتحان SAT (آزمون ورودی دانشگاههای آمریکا) بد عمل میکنه، ولی امتیاز ژنتیکیش کلی بالا بوده؛ خب والدین چه توقعی پیدا میکنن؟
این تبلیغات یه جور میانبر زدن به این مخالفتهاست. یعنی چی؟ یعنی اگه کلینیکی حاضر نشه این تست رو انجام بده، والدین میتونن برن سراغ یه کلینیک دیگه. حتی یه شرکت دیگه تو همین حوزه به اسم Orchid هم گفته چون مردم زیاد تقاضا دارند، همین زور مصرفکنندهها باعث میشه پزشکها و کلینیکها کمکم مجبور بشن وارد این کار بشن، حتی اگه خودشون مایل نباشن.
خود صادقی دوست داره استارتاپش رو شبیه Airbnb معرفی کنه؛ یعنی یه جور پل آنلاین بین والدین و کلینیکها که تجربه بهتری به هر دو میده. خودش هم تأکید میکنه تبلیغاتشون هیچ اشارهای به DNA و جزئیات فنی امتیازدهی نمیکنه، چون هدف اینه که جذابیت و “هیجان” انتخاب ویژگیهای خوشگل و باهوش رو بفروشن، نه پیچیدگی علمی کار رو. همیشه تو تبلیغات میگن: “سوسک رو بفروش، نه استیک رو!” – اینجا هم همونه، بیشتر “قد بلند”، “چشم رنگی” و “باهوش” بودن داره صدا میکنه.
یه نکته عجیب دیگه اینه که آیا این تبلیغها اصلاً باید مجاز باشن؟ معلوم شد که خود سازمان حملونقل نیویورک (Metropolitan Transportation Authority – همون MTA که مترو رو مدیریت میکنه) با بعضی بخشهای این کمپین مشکل داشته. مثلاً اجازه ندادن که تبلیغ «یه دختر داشته باش» یا «یه پسر داشته باش» تو مترو نمایش داده بشه؛ چون بر اساس قانونشون، نمیشه تو اموال دولتی تبلیغاتی کرد که باعث تبعیض علیه گروههای محافظتشده مثل نژاد، مذهب یا جنسیت بشه. (Invidious discrimination یعنی تبعیض بد و آزاردهنده نسبت به یه گروه مشخص اجتماعی.)
حتی تو نیویورک از ۲۰۲۳ قانون گذاشتن که تبعیض بر اساس قد و وزن هم مثل نژاد و جنسیت ممنوعه تا جانبداری بد شکلی بدن از بین بره! پس معلوم نیست چرا اجازه دادن تبلیغِ «۸۰٪ قد ژنتیکیه» رو نشون بدن! شاید چون این حرف فقط یه ادعاست نه دعوت مستقیم به عمل؛ ولی خب همه میدونیم هدف چیه: جنین قدبلند رو انتخاب کن و اون یکی رو بذار تو فریزر که دیگه هیچ وقت دنیا رو نبینه…
در کل، این داستان فقط شروع یه عصر جدید تو حوزه زیستفناوریه که کلی سوال و بحث اخلاقی داره. این که تکنولوژی انتخاب ژنتیکی داره از آزمایشگاهها میاد وسط زندگی روزمره و حتی زیر پات تو متروها، نشون میده آینده هم با حرفهای علمی و هم با نقد و تردیدها مجبور به روبرو شدن میشه. شما با این ماجرا چه حالی داری؟
منبع: +
