خب بیا برات تعریف کنم چی شد که دانشمندا و کلی علاقه‌مند تو کل دنیا، چطور یه دنباله‌دار خیلی خاص به اسم 3I/ATLAS رو تقریبا زنده زنده (!) دیدن و کلی اطلاعات دست‌اول ازش گرفتن. واقعاً کمتر پیش میاد بتونی ورود یه مهمون از اعماق فضا رو به منظومه شمسی‌مون اینقدر نزدیک پیگیری کنی!
ماجرا از اینجا شروع شد که روز اول جولای 2025، تلسکوپ Deep Random Survey تو شیلی (که جزو پروژه ATLAS هست — ATLAS یعنی سیستمی برای هشدار دادن برخورد سیارک‌ها با زمین) تونست این دنباله‌دار عجیب و غریب رو شناسایی کنه. 3I/ATLAS فقط سومین شئ بین‌ستاره‌ای هست که تا حالا گرفتیم رادارمون! یعنی تا قبلش فقط 1I/ʻOumuamua و بعدش 2I/Borisov رو داشتیم. دنباله‌دار بین‌ستاره‌ای یعنی یه جرم یخی که پرتاب شده از یه منظومه دیگه، شاید میلیاردها کیلومتر دورتر و اتفاقی سر از خونه ما درآورده.
خب دیگه کله‌ی دانشمندا دود کرد! هرکی هر تلسکوپی داشت، چرخوند طرف این مهمون عجیب. حتی هابل (همون تلسکوپ معروف که کلی عکس خفن از فضا میندازه) و جیمز وب (جدیدتره و البته قوی‌تر) هم روش زوم کردن و سعی داشتن اطلاعات به‌روزی ازش دربیارن.
حالا یه حرکت خفن هم رخ داد: رصدخانه Gemini South تو شیلی یه لایو استریم راه انداخت به اسم Shadow the Scientists، یه جورایی مردم رو بردن تو دل ماجرا که خودشون و بقیه‌ی دانشمندا چطور شبانه‌روزی روی همچین سوژه فوق‌العاده‌ای کار میکنن. وارد اتاق کنترل شدیم، تلسکوپ رو داشتن کالیبره می‌کردن که یعنی همه تنظیمات اپتیکی و فنی‌ش رو فیتِ گرفتن تصویرهای درست و حسابی میکنن.
برای اینکه بتونن ترکیب شیمیایی 3I/ATLAS رو دربیارن، از دو تا ابزار خیلی حرفه‌ای به اسم GMOS (یعنی دستگاه طیف‌سنجی چندمنظوره جمینی) و GHOST (یه طیف‌سنج اپتیکی با رزولوشن بالا) استفاده کردن. طیف‌سنجی یعنی وقتی نور بازتابی یا ارسالی از یه جسم رو به رنگ‌های مختلف تقسیم می‌کنی تا بفهمی چه عنصری توش هست.
تو همین بین، دکتر کارن میچ — یه اخترشناس معروف از دانشگاه هاوایی — قشنگ یادآوری کرد که دیدن اینجور اشیای بین‌ستاره‌ای واقعاً یه شانس فوق‌العاده‌ست: “اینا بلوک‌های سازنده‌ی منظومه‌های دیگه‌ان که یه جورایی از ستاره خودشون پرت شدن بیرون و الان دارن از بغل ما رد میشن! تا حالا فقط سه تا ازشون رو شناسایی کردیم و وقتی همچین فرصتی پیش میاد، همه‌مون دوست داریم تا ته از زمان تلسکوپ استفاده کنیم تا بفهمیم شبیه اجرام منظومه شمسی خودمون هستن یا نه.” می‌خوای مثال ساده‌ش رو بگم؟ بلوک‌های ساختمانی یعنی همون مواد اولیه که سیارات و سیارک‌ها و اینا از توی‌شون ساخته میشن.
یه نکته جالب هم این بود که میزبان‌های Gemini South، یه جوری باید وقت این رصد ویژه رو از مدیر رصدخونه بگیرن و کلی برنامه‌های دیگه رفت تو صف انتظار! چون همه دنیا الان میخوان سر از 3I/ATLAS دربیارن.
رصدخونه تو منطقه کوهستانی شیلیه و چندوقت پیش اون اطراف برف افتاد، حتی یکم از تجهیزات یکی از همسایه‌هاش (مثل تلسکوپ ALMA) تعطیل شد و رفت به حالت بقای اضطراری! خوشبختانه موقع لایو استریم همه‌چی نرمال و آسمون خشک و صاف بود، یعنی بهترین حالت برای رصد.
تا یک‌ساعت تلسکوپ رو کالیبره می‌کردن و هم‌زمان که بچه‌ها داشتن اماده میشدن، خانم میچ مثل یه راهنما، کم‌کم به سوالا جواب می‌داد و جمعیت رو هیجان‌زده‌تر می‌کرد: «واقعا نمی‌دونیم قراره امشب چی ببینیم و همینش جذابه!»
حالا بذار بگم که قبل رصد Gemini، هابل و جیمز وب یه سرکی زده بودن: هابل تخمین زد هسته (core) دنباله‌دار کمتر از ۳ کیلومتر قطرداره، زیر یه هاله از گرد و غبار و گاز چپیده! جیمز وب هم هسته رو نتونست خوب ببینه چون اون هاله زیادی پرتقالی (!) بود اما مشخص کرد این دنباله‌دار بر خلاف قبلیا، کلی دی‌اکسیدکربن داره. دی‌اکسیدکربن یا dry ice همون یخه خشک معروف که اگه نزدیک خورشید بشه آب میشه و بخار میره هوا.
مثلاً دنباله‌دار قبلی یعنی 2I/Borisov بیشتر مونوکسیدکربن داشت، نه دی‌اکسیدکربن. پس معلومه 3I/ATLAS از جنسی دیگه‌س و ممکنه ترکیب شیمیایی‌ش حسابی سورپرایزمون کنه.
دانشمندا منتظر بودن هرچی خورشید داغ‌تر میشه و دنباله‌دار نزدیک‌تر میشه، گازها بیشتر آزاد شه و ببینن این دی‌اکسیدکربن و چیزای دیگه واقعاً توش چقدره. قرار بود نزدیک‌ترین فاصله به خورشید رو تو اکتبر داشته باشه ولی دقیقاً اون موقع، دنباله‌دار میره پشت خورشید و عملاً دیگه قابل مشاهده نیست. الان ناسا حتی داره فکر می‌کنه آیا میشه فضاپیماهای فعلی رو سریع یه جور دیگه تنظیم کنن تا از طرف دیگه خورشید هم بتونن ببیننش یا نه!
چون اگه نتونن، باید صبر کنن تا 3I/ATLAS بعد از عبور مجدد از پشت خورشید (آبان-آذر) دوباره ظاهر شه و اگه تازه پرانرژی‌تر بشه و دمش حسابی بلندتر شه، شاید بتونن تصویرهای خفن‌تر بگیرن، ولی این فرصت همیشه محدود و لحظه‌ایه؛ چون به قول میچ: “این اجرام، فقط یه بار از کنارمون رد میشن و اگه کم‌نور بشن، دیگه هیچوقت دیده نمیشن!”
یه سری سوال جالب هم مطرح شد، مثلاً گفتن که دنباله‌دار معروف اول، Oumuamua، هنوزم تو منظومه شمسی مونده و الان بیرون در کمربند Kuiper پرسه میزنه. (کمربند Kuiper منطقه‌ای بیرون مدار نپتون که پر از اشیای یخیه).
خلاصه از شلوغی اتاق کنترل و هیجان بچه‌ها بگم: همه منتظر بودن ببینن توی اولین تصویر چی میبینن. میچ گفته بود امید داریم اولین چیزی که با طیف‌سنج GMOS میبینیم، سیانید (یعنی همون ماده سمی معروف، اما نه لزوماً خطرناک و بیشتر ازش توی دنباله‌دارها ردگیری شیمیایی انجام میدن) باشه، چون واکنش جالبی با نور خورشید داره و راحت شناسایی میشه.
اولین عکس اومد، یه لکه کمرنگ و نورانی و همه با تعجب و ذوق نوشتن: “دیدیمش!”، “وای چه باحاله!” … گفتن: این بلوک‌سازنده یه منظومه دیگه‌ست که داریم تو منظومه خودمون میبینیم! ولی اینم توضیح دادن که چون همه‌چی تو فضا دایم در حرکته، هیچ راهی نیست که بتونیم شناسنامه دقیق این دنباله‌دار رو دربیاریم و بگیم دقیقاً مال کجاست.
دم (Tail) دنباله‌دار هم داشت شکل می‌گرفت، برخلاف اون مورد عجیبی مثل Oumuamua که بیشتر شبیه یه صخره بلند و عجیب بود تا دنباله‌دار کلاسیک.
دانشمندا طیف و نور منعکس‌شده رو هم اندازه‌گرفتن تا بتونن بفهمن این جرم چقدر فعاله و داره هنوز تو فاصله زیادش از خورشید هم گاز و گرد و غبار پس میده یا نه. نتیجه‌ی اولیه: دنباله‌دار کم‌نوره اما هنوز فعاله.
در نهایت، شبی که همه با هیجان شروع کرده بودن، بعد از دو ساعت تموم شد و قول دادن دفعه بعدی بعد اینکه دنباله‌دار از پشت خورشید بیرون بیاد، با تیم Gemini North یه استریم دیگه بزارن که افراد بیشتری بتونن به این ضیافت علمی اون هم به‌صورت زنده اضافه بشن!
خلاصه‌اش: یه جرم تازه‌وارد از اعماق فضا تو منظومه شمسی، کلی ابزار و تیم فوق‌العاده، شگفتی و سوال‌های بدون جواب، و فرصتی خیلی نادر برای تجربه‌ای بی‌نظیر علمی. بازم همچین شبی گیرمون بیاد؟ شاید قرعه‌مون خیلی خوش‌شانس باشه!
منبع: +
