یه خبر باحال از دل جنگل‌های مکزیک واستون دارم: یه سایت باستانی ۳۰۰۰ ساله از تمدن مایاها پیدا شده که اصلاً شبیه شهرهای قدیمی معمولی نیست؛ محقق‌ها میگن این مکان در اصل یه نقشه فوق‌العاده بزرگ از “نظم کیهان” و طرز فکر مردم اون زمان به جهان بوده! یعنی یه چیزی ساختن هم‌اندازه یه شهر که نشون می‌ده چه دید پیشرفته‌ای داشتن از دنیا.
این سایت اسمش Aguada Fénix هست و کلی هم مهمه چون نه‌تنها قدیمی‌ترین معماری بزرگ به سبک مایاهاست، بلکه از خیلی از شهرهای معروف تمدن‌های مشهوره Mesoamerica (که یعنی همون تمدن‌های باستانی بخش مرکزی آمریکا مثل آزتک‌ها و مایاها) هم بزرگ‌تره!
جالب اینجاست که ساخت این مجموعه عظیم احتمالاً با زور و اجبار نبوده، بلکه بیشتر یه پروژه دسته‌جمعی بوده که مردم از سر شوق و بر پایه باورهای فرهنگی درستش می‌کردن؛ مثل همون مراسم‌های جمعی تو استون‌هنج انگلیس که همه با هم یه دست بودن.
—
برای ساختن Aguada Fénix، بیشتر از هزار نفر لازم بوده و از اون طرف، هیچ نشونه‌ای از سلطه گروه‌های حاکم یا طبقه‌بندی اجتماعی سفت و سخت (یعنی سلسله‌مراتب اجتماعی) پیدا نشده، برعکس خیلی از سایت‌های دیگه‌ی مایاها مثل تیکال یا کوپان که توشون شواهد از ساختار طبقاتی شدید هست. انگار همه با هم دلی باشگاه زده بودن!
تحقیقات جدید که تو سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ انجام شده، فقط به کندن زیرخاکی اکتفا نکرده؛ محقق‌ها از تکنولوژی مخصوصی هم استفاده کردن به اسم lidar (که یعنی Light Detection And Ranging — یه جور لیزری که از هوا می‌فرستن و زمین رو اسکن می‌کنه تا نقشه‌ی سه‌بعدی از سطح بسازه). اینجوری می‌تونن جزئیاتی رو پیدا کنن که با چشم معمولی قابل دیدن نیست.
توی بررسی‌هاشون معلوم شده که این سایت یه جهان‌نگار غول‌پیکره (cosmogram یعنی نقشه‌ای که تصورات مردم از ساختار جهان رو نشون می‌ده)، با کلی سازه مثل کانال، راه‌رو (causeway)، سد (dam)، و دالان‌هایی که به صورت صلیب همدیگه رو قطع کردن. ابعاد این جهان‌نما حدود ۹ در ۷/۵ کیلومتره که با بزرگ‌ترین شهرهای بعدی مایاها مثل تیکال و تهوتیواکان (Teotihuacan) برابری می‌کنه، اگه نگیم بزرگ‌تره!
تو وسط این بنا کلی ساختمون و سکو هست که باستان‌شناس‌ها بهش میگن گروه E. توش کلی اشیای عجیب پیدا کردن که غالباً نمادین و آیینی بودن: مثل زیورآلات سبز رنگ (greenstone) به شکل کروکودیل، پرنده یا حتی زنی که در حال زایمانه! کلی ظروف سفالی، رنگ‌دانه و چیزای دیگه.
یکی از نکات جالب اینه که آب کانال‌ها رو از یه دریاچه کوچیک می‌گرفتن. البته این دریاچه اونقدری بزرگ نبوده که همه کانال‌ها رو دائم پر آب نگه داره و اصلاً اثری از آبیاری کشاورزی هم نیست، یعنی این کانال‌ها کاربرد کشاورزی نداشتن و هدفشون بیشتر نمادین و آیینی بوده.
Aguada Fénix حدوداً از ۱۰۵۰ سال قبل از میلاد ساخته شده، قبل از اینکه خط و زبان نوشتاری مایاها ابداع بشه؛ واسه همین اطلاعت مکتوب ازش نداریم و مستقیماً با حفاری و تکنولوژی باید سر از کارش دربیاریم. حدوداً تو سال ۷۰۰ پیش از میلاد متروکه میشه و بعضی قسمت‌هاش مثل بخشی از کانال‌ها نصفه‌کاره و ناقص مونده.
—
اما معنی رمزآلود این دنیا-نما (cosmogram) چیه؟
تحلیل گر اصلی این پروژه، پروفسور تاکشی اینوماتا (Takeshi Inomata) از دانشگاه آریزونا، می‌گه طراحی بنا منعکس‌کننده مسیر حرکت خورشید بوده. مردم احتمالاً اعتقاد داشتن جهان براساس محور شمال-جنوب و شرق-غرب مرتب شده (محورها یعنی جهت‌های اصلیمون تو قطب‌نما). محور شرق-غرب رو هم مربوط به حرکت خورشید و گذر زمان می‌دونستن؛ یعنی واسه‌شون مفهوم فضا و زمان به هم پیوسته بوده.
یه نکته هیجان‌انگیز دیگه اینه که بنا رو طوری ردیف کرده بودن (Align کردن یعنی هم‌خط کردن) که با طلوع یه روز خاص خورشید منطبق باشه که این روز بخشی از چرخه ۲۶۰ روزه بود — این چرخه هم تبدیل شد به معروف‌ترین تقویم آیینی مایاها (و بعداً آزتک‌ها). خلاصه واسشون نظم کیهان یعنی نظم زمان و مکان با هم بود.
—
در مورد ادعای اینکه واقعاً میشه اسم این مجموعه رو cosmogram گذاشت یا نه، دانشمندها هنوز اختلاف نظر دارن. مثلاً یه عده از باستان‌شناسا گفتن باید دقیق‌تر توضیح بدن “cosmogram” چی هست و چه جوری باید این عنوان رو به بناها نسبت داد. ولی بعضی محقق‌ها مثل پروفسور David Stuart این کار رو تحلیل دقیق و کشف مهمی دونستن و دانشمندایی مثل آلن چیس (Arlen Chase) هم تأکید کردن که اشیا و چیدمان کشف‌شده تو گروه E حسابی از این نظریه پشتیبانی می‌کنه.
یکی دیگه از دانشمندها هم گفت: مهم‌ترین چیزی که این سایت نشون می‌ده اینه که همه مردم با هم دست جمعی این بنا رو ساختن نه اینکه یک حاکم قدرت‌مند دستور داده باشه — یعنی مشارکت جمعی (collective action) خیلی پررنگ‌تر از سلطه فردی بوده تو اون عصر!
—
در کل، Aguada Fénix رو میشه یکی از اولین جهان‌نقشه (cosmogram)های عظیم تو مِسوآمریکا دونست که هم از لحاظ اندازه و هم مفهوم، خارق‌العاده است. یه نشونه از اینه که آدمای اون دوران چه جور درکی از هستی داشتن و چقدر می‌تونستن با باورهای مشترک همدیگه رو دور هم جمع کنن و کارای عجیب غریبی انجام بدن!
راستی، اگه دلت می‌خواد اطلاعات بیشتری درباره رنگ‌های عجیب یا ساختارهای مرموز مایاها بدونی، کلی کشف باحال دیگه هم هست که باید حتماً دنبال داستاناش بری! 😉
منبع: +
