بذارین یه داستان جالب زمین‌شناسی رو براتون تعریف کنم! یه گسل خیلی قدیمی و بزرگ تو منطقه یوکان کانادا هست به اسم «گسل تینتینا» که حداقل ۱۲ هزار ساله داره وا می‌ایسته و اصلاً سروصدایی ازش نبوده، اما حالا دانشمندا دارن میگن ممکنه تو همین بازه‌ی زندگی ما (نه چند میلیون سال بعد!) یه زلزله کلی حداقل ۷.۵ ریشتر بندازه! راستش بشنوین، تعجب نکنین!
پس اول بگم گسل چیه؟ گسل یه شکافه تو پوسته زمین که دوتا طرفش نسبت به هم حرکت می‌کنن. وقتی انرژی زیادی جمع بشه و آزاد بشه، همون لحظه‌ست که زلزله رخ میده.
ماجرای تینتینا الان اینجاست که دانشمندها با کلی داده و تحقیقات (از جمله مقاله‌ای که ۱۵ جولای به اسم ژورنال «Geophysical Research Letters» منتشر شده) متوجه شدن این گسل مقدار زیادی فشار تو خودش جمع کرده. جوری که می‌تونه تو همین نسل ما یه زلزله عجیب‌وغریب بزنه. این بین یعنی دانشمندها باید کلاً نگاهشون به خطر زلزله تو این منطقه رو عوض کنن!
ببین، یه زلزله ۷.۵ ریشتری یعنی نابودی هر چیزی که دور و برش باشه! منطقه یوکان خیلی شلوغ نیست، چندتا روستا و شهر کوچیک هستن، مثلاً نزدیک‌ترینش داوسون سیتی که فقط ۱۶۰۰ تا جمعیت داره، اما بازم اگه این گسل یهو از خواب بیدار شه، همونا و معدنای اطرافش و حتی تو بعضی قسمت‌ها احتمال رانش زمین هم هست. (رانش زمین یعنی زمین به خاطر زلزله بلغزه و پایین بره.)
نکته جالب: گسل تینتینا حداقل از ۱۲ هزار سال پیش، یعنی زمانی که یخ‌های بزرگ آخرین عصر یخبندان داشتن آب می‌شدن، دیگه سطح زمین رو نشکسته! عصر یخبندان آخر هم حدود ۱۲ هزار سال پیش تموم شد (یه دوره‌ای که بیشتر نواحی شمالی دنیا زیر یخ بود). یعنی اینجا از اون موقع ببعد خبری نبوده.
حالا اصلاً این گسل کجاست؟ تینتینا یه خط خیلی طویل (بیشتر از ۱۰۰۰ کیلومتر یا ۶۲۰ مایل!)ه که از شمال‌شرقی ایالت بریتیش کلمبیا رد میشه، وارد یوکان میشه و تا آلاسکا هم خودش رو کِش میده! انتهای جنوبیش به گسل معروف ‘Rocky Mountain Trench’ وصله که یه دره عظیم تو بخش‌های جنوبی کانادا و مونتانا است.
یه توضیح فسقلی درباره ‘Rocky Mountain Trench’: این یکی از معروف‌ترین گسل‌ها و دره‌های دنیاست که از حرکت گسل درست شده.
داستان جابه‌جا شدن این گسل هم خیلی خفن بوده. ۴۰ میلیون سال پیش (زمانی که میگن دوره ‘ائوسن’ یا Eocene بوده) یه سمت گسل تینتینا تقریباً ۴۳۰ کیلومتر (یعنی ۲۶۷ مایل) نسبت به سمت دیگه حرکت کرد! اون موقع سالی حدود ۱۳ میلیمتر (نزدیک نیم اینچ) جابه‌جا می‌شد! حالا اما اکثراً ساکت شده. فقط گاهی اینور و اونور یه زلزله کوچیک ۳ یا ۴ ریشتری حس میشه. هنوزم دانشمندها سرش بحث داشتن که الان واقعاً فعاله یا کاملاً خاموش شده.
حالا این دانشمندها چی کار کردن؟ چون یوکان پر از جنگله و بررسی سطح زمین سخته، اومدن از داده‌های ماهواره‌ای رزولوشن بالا و تکنولوژی لایدار (Lidar) استفاده کردن. لایدار یه نوع اندازه‌گیری با لیزره که می‌تونه تصویر خیلی دقیق از سطح زمین بده و پوشش گیاهی رو ندیده بگیره—یعنی اگر زیر درخت‌ها و گیاه‌ها یه ترک یا برآمدگی باشه، راحت دیده میشه!
اینا دنبال نشونه‌های زلزله‌های قدیمی مثل ‘اسکارپ’ بودن. اسکارپ یعنی یه طرف گسل نسبت به طرف دیگه ناگهانی بالا یا پایین رفته باشه، که برآمدگی‌های خاصی روی زمین درست میشه. البته این برآمدگی‌ها ممکنه چند صد کیلومتر طول داشته باشن ولی فقط یکی دو متر قد یا عرضشونه، واسه همین باید داده‌ها خیلی دقیق باشن.
برای اینکه بفهمن آخرین زلزله‌های بزرگ کی بوده، اومدن رد یخچال‌های طبیعی رو دنبال کردن. مثلاً میدونن یخچال‌ها ۱۲ هزار، ۱۳۲ هزار و ۲.۶ میلیون سال پیش سر زده‌ن. با این اثرها معلوم شد طی ۲.۶ میلیون سال طرفین این گسل ۱۰۰۰ متر (۳۳۰۰ فوت) جابه‌جا شدن! تو ۱۳۶ هزار سال اخیر هم حدود ۷۵ متر (۲۵۰ فوت)، یعنی واقعاً حرکتش روون و آرومه. تصور کن! میلیون‌ها سال، میلیمتر به میلیمتر جمع شده تا حالا.
یعنی حرکت دو طرف این گسل در سال بین ۰.۲ تا ۰.۸ میلیمتر بوده (یعنی ۰.۰۰۸ تا ۰.۰۳ اینچ)! شاید فکر کنین هیچی نیست، ولی تو بازه طولانی خیلی میشه.
تحقیقات جدید میگن تینتینا تقریباً ۶ متر (یا ۲۰ فوت) فشار جمع کرده که هنوز آزاد نشده! معمولاً این گسل‌ها هر وقت بین ۱ تا ۱۰ متر فشار و حرکت ذخیره میشه، یه شکاف (rupture) شدید میزنن. پس الان تو بازه خطر ناکیه.
این یعنی چی؟ راستش این‌جوری نیست که بگیم فردا یا حتماً صد سال دیگه می‌ترکه. شاید هنوز هزاران سال طول بکشه. «ترون فینلی» که خودش هم تو این تحقیق دکترا می‌گرفته، میگه پیش‌بینی زمان دقیق اصلاً آسون نیست، ممکنه هنوز خیلی مونده باشه تا یه ترک بزرگ دیگه بیوفته.
یه نکته دیگه هم اینه که بخش‌های گسل تینتینا تو آلاسکا خیلی فعاله، پس تعجبی نداره تینتینا رو «غول خفته» بنامیم. پیتر هوسی‌لر (زمین‌شناس ارشد آمریکایی که کلی کار تو بررسی زلزله‌ی آلاسکا کرده) هم گفته خوشحاله که بلاخره نشونه‌های فعال بودن این گسل تو یوکان هم کشف شده.
البته فینلی میگه برای اینکه خیلی دقیق بفهمن چه خطر جدی وجود داره، باید برن اونجا و گسل رو بکنن تا لایه‌های سنگ‌رو بررسی کنن. اینطوری میشه فهمید زلزله‌های گذشته هرچند وقت یه بار بوده. الان فقط می‌دونیم «خیلی زلزله» افتاده اما سرعت دقیقش نامشخصه. مثلاً این ۶ متر فشار جمع شده «زیاد» حساب میشه؟ یا هنوز باید خیلی جمع بشه تا دوباره ترک بخوره؟
در کل بدونین منطقه یوکان و آلاسکا همیشه زلزله‌خیز بودن، حالا این تحقیق فقط یه هشدار جدیده که نشون میده اونجا همچنان «غول‌های خوابیده» داره که ممکنه یه روز بیدار شن!
اگه عاشق این جور داستان‌های زمین‌شناسی هستین، بد نیست بدونین: زیر بلندترین کوه آمریکا یه گسل عظیم مخفی شده که تازه کشفش کردن، همینطور تو مناطقی از آلاسکا که کوه آتشفشانی ندارن، یه مخزن مواد مذاب تازه پیدا کردن! — دنیای زیر پامون کلی راز و شگفتی داره که هنوز خیلی‌هاش رو نمی‌دونیم!
خلاصه، اگه روزی سر از یوکان یا آلاسکا درآوردین و زیر پاتون زمین لرزید، بدونین شاید کار همین گسل غول‌خفته‌ست که تازه داره تکون میخوره!
منبع: +
