تا حالا به این فکر کردی که چطور یه معبد روم باستان، اونم درست وسط یه منطقه که آتشفشون فعال داره، هنوز بعد این همه سال سر جاش مونده و فرو نریخته؟ این داستان معبد ونوس تو جنوب ایتالیاست؛ جایی به اسم دشت‌های فلوگرئن که کلی هم آتشفشون دور و برشه و زمینش هم هزار بلا سرش اومده. اما خب، معبد ونوس هنوز اونجا وایساده و واقعا آدم رو متعجب می‌کنه!
یه تیم پژوهشی اومدن سراغ راز موندگاری این معبد و توی ژورنال Geoheritage درباره نتیجه‌شون نوشتن. کاری که کردن این بود که از قسمت‌های مختلف این بنا، به‌خصوص استخر بزرگ مربوط به حمام سلطنتی، نمونه‌برداری کردن. اونا دقیقاً می‌خواستن بفهمن رومی‌ها چه جادویی سوار این مواد ساختمون زده بودن که بعد ۲۰۰۰ سال، معبد‌همچنان سرطم و قبراق وایساده!
اصلاً داستان از این قراره: معبد ونوس که تو شهر معروف بایا نزدیک ناپل قرار داره، یکی از اون شاهکارای معماری رومیه که همه محقق‌ها تحسینش می‌کنن. رومی‌ها به معماری خفن و ساخت و سازهای عجیب و موندگارشون معروف بودن، ولی تو این معبد، هنرشون دوچندان بوده. این تیم تحقیقاتی رفتن سراغ مواد ساختمانی و ترکیباتی که رومی‌ها استفاده کرده بودن تا بفهمن راز مقاومتش چیه.
معماریش نه فقط از نظر شکل و زیبایی خاصه، بلکه وقتی دقیق‌تر نگاه کنی می‌بینی که چقدر در انتخاب و ترکیب مصالح زرنگ بودن. مثلاً اگه نمی‌دونی ملات یعنی چی، بدون ملات همون موادیه که بین آجر و سنگ می‌ریزن تا اونا رو به هم بچسبونن. رومی‌ها ملاتی ساختن که پایه‌ش آهک بوده. اما نکته جالب اینجاست که تکه‌های آتشفشانی (توف زرد ناپلی – از همون خاکستر و سنگ‌های آتشفشان هست) رو قاطی ملات کردن. وقتی آب با این ترکیب قاطی می‌شد، یه واکنش شیمیایی ایجاد می‌کرد که باعث محکم‌تر شدن ملات می‌شد. به این نوع ملات می‌گن hydraulic mortar که یعنی حتی زیر آب هم خشک و سفت میشه و دوام داره! جالبه که این ملات با گذشت زمان، قوی‌تر هم می‌شد. تازه بعضی جاها آهک خوب نپخته باقی مونده بود اما بازم ملات قوی rest in لب می‌شد.
آجرهای معبد هم خودشون یه دنیا داستان داشتن. رومی‌ها برای آجرها شون اصولا ترکیبی از مواد معدنی مثل کوارتز (quartz یعنی یه جور سنگ شفاف و سفید که تو تلفن همراه هم استفاده میشه)، میکا (mica که براق و ورقه‌ایش)، اکسید آهن و هماتیت (hematite یعنی سنگ آهن قرمز رنگ) استفاده می‌کردن. برای اینکه آجرا رنگ قرمز بگیره و هم مقاوم باشه، نیازی نبود خیلی هم دماش رو در پخت بالا ببرن. اینم یکی دیگه از ترفندهای رومی‌ها برای صرفه‌جویی و استحکام.
حالا یه نکته خیلی باحال اینکه رومی‌ها از مواد سبکتر، مثل اسکوریای آتشفشانی (volcanic scoria، یعنی سنگ‌های آتشفشانی سبک و متخلخل)، برای بخش‌های بالایی معبد استفاده کردن. این مواد نه تنها بار روی سقف رو کم می‌کردن، بلکه باعث می‌شدن فشار کمتری به دیوارها بیاد و ساختمون سنگین نشه. تازه تحقیق نشون داده این سنگ‌های سبک رو از کوه وزوویوس که فاصله‌ش هم کم نبود، می‌آوردن! یعنی واقعا دنبال کیفیت بودن، نه اینکه سرسری سر و ته قضیه رو هم بیارن.
یه نکته جالب دیگه هم اینه که توی معبد ونوس، هیچ‌جایی کم نگذاشتن. یعنی می‌خواستن ساختمونشون هم قرص و محکم باشه و هم قرن‌ها بمونه، برعکس خیلی از سازه‌های امروزی که جونشون به چند سال بندیه!
حالا یه ماجرای عجیب دیگه: روی بعضی سطح‌ها، یه لایه سفیددیدن به اسم افلورسانس یا همون شوره نمک (efflorescence). این همون نمکیه که وقتی رطوبت بالا میاد خودشو نشون میده و بعداً بافت رو خراب می‌کنه. ولی همین موضوع حالا به کمک تیم‌های مرمت اومده، چون با بررسی همین نمک‌ها می‌تونن بفهمن کجاها بیشترین خطر آسیب هست و به موقع ترمیمش کنن.
در مجموع، اگه بخوام خلاصه کنم: رومی‌ها واقعا تو شناخت مواد و استفاده درست از اون‌ها استاد بودن! اون‌قدر ماهر و خلاق بودن که امروزه هم دانشمندها دارن کارهاشون رو موشکافی می‌کنن بلکه سر از رموز مهندسی و ساختشون دربیارن. واقعاً یه درس عالیه که بدونیم تو گذشته چجوری با منابع کم، سازه‌هایی ساختن که بعد هزاران سال هنوز سر جاشونه!
منبع این تحقیق رو هم اگه دوست داشتی بخونی، اسمش تو ژورنال Geoheritage منتشر شده و کلی اطلاعات باحال‌تر داره.
منبع: +
