بذارین یه داستان جالب براتون تعریف کنم؛ دانشمندا اخیرا کشف کردن یه ماده شیمیایی سمی به اسم پرکلرات (Perchlorate) – که این ماده پر از کلره و میتونه کار تیروئید رو به هم بزنه – اصلش از جایی میاد که هیچ‌کس فکرش رو هم نمی‌کرد: بالای بالای جو زمین! یعنی توی لایه استراتوسفر، حدود ۱۰ تا ۵۰ کیلومتر بالاتر از سطح زمین.
اول بذارید یه توضیح کوچیک بدم، پرکلراتا موادی هستن که مثلا تو مواد منفجره، باتری، ایربگ ماشین و سوخت موشک کلی استفاده میشن. ولی بخش بزرگی از پرکلراتی که تو طبیعت پیدا میشه اصلا از کارخونه‌ها نیست، بلکه همون بالا تو جو شکل می‌گیره!
قبلنا می‌دونستن پرکلراتا «اون بالا» ساخته میشن، چون ردپای تابش کیهانی (یعنی پرتوهایی که از فضا به زمین میان و می‌تونن به مواد واکنش بدن) توش بود، ولی کسی نمی‌دونست دقیقا چطوری و روی چی درست میشن. حالا اتفاقی کشف کردن که پرکلرات فقط روی ذرات «دود» و ذراتی که پر از نیتروژن هستن، عادت داره بچسبه و تشکیل شه. فاز جالب ماجرا اینه که اکثرا توی استراتوسفر ذرات اسید سولفوریک پیدا میشه (یعنی یه جور اسید که توی ابرهای آتشفشانی یا دودکش‌های صنعتی زیاده)، ولی پرکلرات عاشق این ذرات نیست و به سمت ذرات دود و نیتروژن میره که عمراً همیشه تا اون بالا نمی‌رن.
حالا سؤال جالب اینه: اگه آلودگی انسان تو استراتوسفر زیاد شه یا مثلاً تعداد آتیش‌سوزی‌های جنگلی بالا بره و دود بیشتری بره اون بالا، این یعنی احتمالاً پرکلرات بیشتری هم درست میشه که تهش میریزه تو آب زیرزمینی؟ فعلاً دانشمندا جواب قطعی ندارن. دنیل مورفی – یکی از آدمای مهم آزمایشگاه علوم شیمیایی NOAA یعنی همون سازمان ملی بررسی اقیانوس و جو آمریکا – میگه نیاز داریم بیشتر روی این قضیه تحقیق کنیم.
یه نکته جالب: این تحقیق رو بیشترش با هواپیمای مخصوص ناسا به اسم WB-57 که حتی تا ارتفاع ۱۹ کیلومتری هم میتونه پرواز کنه انجام دادن (درحالی که هواپیمای مسافری معمولی نهایتش بین ۹ تا ۱۲ کیلومتر میرن). تو این پروازا، دقیق‌ترین اندازه‌گیری‌ها از پرکلرات تا الان رو گرفتن؛ چیزایی که هیچ‌وقت تو نمونه‌های قبلی تو آزمایشگاه‌ها نداشتن.
دانشمندا پرکلراتایی که تو استراتوسفر پیدا کردن رو با اونایی که تو سوخت موشک و وسایل صنعتی هست مقایسه کردن و فهمیدن فرق داره و منشأشون موشک و انفجار نیست! بلکه یه فرآیند طبیعی تو همون لایه‌های بالای جوی باعث درست شدنشون میشه.
اینکه پرکلرات فقط روی ذرات آلی یا دود میشینه، آیا فقط یه تصادفه یا پشتش دلیل علمی مهمی هست؟ هنوز معلوم نیست. ولی اگه واقعا وجود همین ذرات دود یا آلی باعث ساخت پرکلرات میشه، پس هر چی آدمای بیشتری باعث رفته این ذرات به استراتوسفر بشن (مثلاً با آلودگی یا آتیش‌سوزی)، احتمالاً پرکلرات بیشتری تولید بشه.
نکته بعدی اینه که این پرکلراتا وقتی به زمین میفتن و وارد آب زیرزمینی میشن، می‌تونن هزاران سال تو خاکای خشک دووم بیارن! یعنی داستانشون به این زودیا تموم نمیشه.
یه چیز عجیب دیگه: برنامه‌های مهندسی اقلیمی (geoengineering) هستن که مثلا میگن باید ذراتی ببریم تو استراتوسفر و پخش کنیم تا نور خورشید کمتر به زمین برسه و گرمایش کم بشه (یه جور ضدآفتاب برای زمین!). ولی حالا با این کشف جدید آدم نگران میشه که نکنه ناخواسته با این کار، ساخت پرکلراتا رو هم زیاد کنیم؟ چون به هر حال این ماده برای سلامت مفید نیست و اگه وارد آب آشامیدنی شه مشکل درست می‌کنه.
یه خبر خوب هم هست: چون پرکلرات در مریخ هم پیدا شده، آزمایشگاه‌های زیادی قبلاً برای بررسی این ماده تجهیزات ساختن! پس الانم می‌تونن راحت‌تر مطالعات شیمیایی انجام بدن و بفهمن واقعاً انسان داره باعث بیشتر شدنش تو جو میشه یا نه.
راستی، اداره محافظت محیط زیست آمریکا (EPA) می‌خواد تا نوامبر ۲۰۲۴ یه سری قوانین ملی و رسمی برای پرکلرات تو آب آشامیدنی پیشنهاد بده؛ پس احتمالا قوانین و نظارت‌ها جدی‌تر میشه.
در آخر، این کشف نشون میده که گاهی چیزای ظاهراً ساده (مثل کمی دود یا تغییرات تو لایه‌های بالای جو) میتونه تأثیرهایی داشته باشه که سال‌ها بعد معلوم میشه چقدر بزرگ و جدی بوده! بنابراین بهتره همیشه یه نیم‌نگاه هم به دنیای بالای سرمون داشته باشیم.
منبع: +
