اگه جزو عاشقای انجیر باشی، احتمالاً یه افسانه شنیدی که میگن: «توی هر انجیر، یه زنبور مرده قایم شده!» یعنی میگن این زنبورا باید بخزن توی انجیر و اونجا بمیرن تا انجیر شکل بگیره! ولی واقعاً قضیه همینه؟ یعنی واقعاً وقتی انجیر می‌خوریم داریم زنبورم می‌خوریم یا نه کلکی بیش نیست؟
جواب این افسانه، یه چیزی بین این دوتاست. واقعاً زنبورها توی زندگی انجیرها نقش خیلی مهمی دارن، اما بیشتر اون انجیرهایی که از سوپرمارکت می‌خریم، دیگه اثری از زنبور توشون پیدا نمی‌کنیم!
ببین، این زنبورای خاص اسمشون هست “Fig wasp” یا زنبور انجیری. اینا کلی گونه مختلف دارن، حشره‌های ریز و کوچیکی هستن تقریباً اندازه مگس میوه، و اصلاً همون زنبورای دردسرسازی که آدمو نیش می‌زنن نیستن! جالب اینجاست که انجیرها و این زنبورهای انجیری میلیون‌ها سال با هم رشد کردن و به اصطلاح یه رابطه خیلی خیلی خاص به اسم “mutualism” یا همزیستی مفید دوطرفه ساخته‌ان، یعنی هردوشون از وجود هم سود می‌برن. (همزیستی مفید یعنی دو تا گونه کنار همدیگه زندگی می‌کنن و جوری بهم کمک می‌کنن که به سود هردوشونه، مثل قارچ‌هایی که به درختا کمک می‌کنن مواد غذایی جذب کنن.)
دکتر شارلوت یاندِر، پژوهشگر سوئدی تو زمینه اکولوژی و تکامل گیاه‌ها، گفته انجیر و زنبور انجیری یکی از بهترین نمونه‌های این رابطه همزیستی هستن. مثلاً رابطه درختا و قارچ‌های مایکوریزا یا ارتباط گل و گرده‌افشان‌ها هم از این نمونه‌هاست.
حالا دقیقاً چه خبره؟ انجیری که ما معمولاً می‌بینیم، اصلاً اون چیزی که فکر می‌کنیم میوه است نیست! در واقع یه ساختمون توخالی به اسم “معمولاً به این میگن سیکونیوم”ه، که پر از گل‌های ریزه. اون زنبور ماده که می‌خواد کار خودش رو بکنه، همین که می‌ره تو سیکونیوم و از سوراخ کوچیکش رد میشه، گرده رو پخش می‌کنه که انجیر بتونه دونه بسازه و رسیده بشه. اما چون سوراخش انقدر کوچیکه، معمولاً بال‌ها و شاخکش رو از دست می‌ده و حتی گاهی توی انجیر می‌میره.
پس آره، گاهی توی بعضی انجیرها ممکنه واقعاً یه زنبور مرده باشه! ولی این به معنی این نیست که هر انجیری که می‌خوریم پر از زنبوره! قضیه اینجوریه که اصلاً همه نوع انجیر برای رسیده شدن به گرده افشانی نیاز ندارن. مثلاً همون گونه‌ای که تو فروشگاه‌ها هست به اسم Ficus carica، چندین رقم مختلف دارن که بهشون میگن “پارتنوکارپ” یعنی بدون گرده‌افشانی هم می‌تونن میوه بدن و رسیده بشن، پس دیگه نیازی به زنبور انجیری هم ندارن!
دکتر کارلوس ماچادو، استاد زیست شناسی آمریکایی، گفته که “اکثر انجیرایی که تو آمریکا می‌خوریم، هیچ زنبوری توشون نیست.”
مثلاً انجیرهای “میسیون” و “براون ترکی” که تو بازار زیاده، نیاز به زنبور ندارن، اما مثلاً “اسمیرنا”، “کالیمیرنا” یا انجیر وحشی مدیترانه هنوز به زنبور متکی‌ان. انجیرهای وحشی بیشتر برای رسیده شدنشون باید گرده‌افشانی بشن، پس اینجور انجیرا شاید گاهی واقعاً یه زنبور توشون باشه، اگرچه همیشه هم این اتفاق نمیفته.
حالا اگه زنبوری هم وارد انجیر بشه، لزوماً تا وقتی ما اونو می‌خوریم هنوز توی انجیره؟ نه! مثلاً تو بعضی از این گونه‌های انجیر سوراخ خروجی بزرگه و زنبور می‌تونه دربیاد. اگه هم همونجا بمیره، تو روند رشد انجیر، بدنش له میشه و تجزیه میشه و دیگه چیزی ازش باقی نمی‌مونه! یعنی حتی اگه هم بقایایی بمونه، اصلاً قابل دیدن و حس کردن توسط ما نیست. پس اون صدای خرچ‌خرچی که تو انجیر میاد، بیشتر بخاطر دونه‌های خود گیاهه تا زنبور!
حالا درباره چرخه زندگی زنبور انجیری بخوام بگم: این زنبورا برای تولید مثل خودشون هم به انجیر نیاز دارن. داستان اینه که زنبور ماده اگه بره تو انجیر یه درخت ماده که ما می‌خوریم، فقط گرده‌افشانی می‌کنه چون گل‌های اون انجیر مناسب تخم‌گذاری نیست. اما اگه بره تو انجیر یه درخت نر (که بهش میگن کپریفیک)، مثلا تو اونجاها تخم می‌ذاره. بعد تخم‌هاش تبدیل به لارو میشن و تو همون میوه جفتگیری می‌کنن و زنبورهای نر معمولاً همونجا می‌میرن، ولی قبلش یه تونل می‌کنن تا زنبور ماده بتونه خارج بشه و اتفاقاً گاهی خودشون رو لو می‌دن تا مورچه‌ها باهاشون سرگرم بشن و ماده‌ها بتونن فرار کنن! زنبور ماده هم همینطور که بیرون میاد، کلی گرده با خودش می‌بره که برای گرده‌افشانی بعدی لازمش میشه.
راستی، جالبه بدونی بیشتر از ۸۵۰ گونه انجیر مختلف داریم و هر کدوم فقط با یه گونه خاص زنبور انجیری گرده‌افشانی میشن! این رابطه خارق‌العاده میلیون‌ها ساله شکل گرفته و دانشمندا اون رو یه “گونه کلیدی” می‌دونن، یعنی کلی از موجودات دیگه تو طبیعت به بقاشون وابسته‌ان.
دکتر ماچادو می‌گه: “تو طبیعت همزیستی‌های زیادی بین گیاه و گرده‌افشان هست، ولی همزیستی انجیر و زنبور انجیری، شاید از همه جذاب‌تر و حیاتی‌تر باشه!”
پس دفعه بعدی که انجیر خوشمزه‌ای می‌خوری، خیالت راحت باشه؛ خیلی کم پیش میاد ما واقعاً زنبوری تو دهنمون بذاریم! ولی اگه اتفاقی هم افتاد، یا توی گونه‌های خاص و نادر تو طبیعت باشه، یا اینکه اصلاً اون زنبور دیگه تجزیه شده و چیزی ازش نمونده! طبیعت واقعاً پیچیده و جذابه، نه؟
منبع: +
