امروز می‌خوام از یه آدم خیلی خاص به اسم جین گودال بگم که واقعاً حیف شد از دستش دادیم. جین گودال مشهورترین متخصص شامپانزه‌ها توی کل دنیا بود و چند روز پیش تو سن ۹۱ سالگی، توی لس‌آنجلس (در حالی که هنوز تو سفر و سخنرانی بود!) به خاطر کهولت سن از دنیا رفت. موسسه خود جین گودال هم خبرش رو رسمی اعلام کرد.
جین آدمی نبود که فقط بشینه کتاب بخونه یا پشت میز کارش رو بگذرونه، واقعاً کل زندگیش رو گذاشت تا به همه نشون بده حیات وحش و طبیعت چقدر مهمه و آدم‌ها باید با دنیا و حیوانات رابطه سالم‌تر و مهربون‌تری بسازن. بی‌دلیل هم نبود که می‌گفتم مشهوره! خب، بذار از اولش بگم:
جین گودال تو لندن (۱۳ فروردین ۱۳۱۳) به دنیا اومد. همون بچگی، عاشق حیوانات بود، مثلاً کتاب داستان «دکتر دولیتل» که درباره پزشکیه که می‌تونست با حیوانات حرف بزنه رو، کلی دوست داشت. بزرگ‌تر که شد، مثل خیلی از رویاپردازای واقعی، همیشه کنجکاو طبیعت و جنگلای آفریقا بود.
پیش به سوی آفریقا!
توی یه سفر به کنیا (۱۹۵۷) با یه دانشمند معروف به اسم لوییس لیکی آشنا میشه — اونم یه آدم شاخص تو موضوع انسان‌شناسی و فسیل‌شناسی بود. لیکی به جین می‌گه: بیا رفتارت شامپانزه‌ها رو بررسی کن! شاید همین کار نشون بده اجداد انسان‌ها چجوری بودن. از اینجا بود که جین اولین جرقه رو برای شروع مسیرش پیدا می‌کنه.
پژوهش بدون کلاس و مدرک؛ فقط با عشق
جین گودال سال ۱۹۶۰ رفت به مشهورترین پارک ملی تانزانیا، یعنی گومبه. چیزی که جالب بود اینه که اون زمان اصلاً هیچ مدرک دانشگاهیِ آنچنانی تو این حوزه نداشت و تو دنیای مردونه دانشمندان، جین واقعاً با علاقه و سماجت کار می‌کرد. ماه‌ها بین شامپانزه‌ها دور و بر جنگل پرسه می‌زد، بدون اینکه ترس به دلش راه بده. حتی براشون اسم هم گذاشته بود: فی‌فی، پشن، یا دیوید گری‌بِرد.
کشف تاریخی: ابزارسازی شامپانزه‌ها
تا اون موقع فکر می‌کردن فقط انسان‌ها هوش و قدرت ساخت ابزار دارن. ولی جین کشفی می‌کنه که همه رو شوکه کرد: دید یکی از شامپانزه‌ها یه چوب رو پوست می‌کنه تا باهاش موریانه شکار کنه! یعنی ابزار ساختن فقط مختص ما آدما نبود. همون موقع دوستش لیکی جمله معروفش رو گفت: «یا باید تعریف ابزار رو عوض کنیم، یا تعریف انسان رو، یا این شامپانزه‌ها رو هم جزو انسان بدونیم!»
شامپانزه‌ها مثل ما، حتی تو شیطنت!
یه نکته دیگه که جین کشف کرد، این بود که شامپانزه‌ها فقط گیاهخوار نیستن، شکار هم می‌کنن و گوشت می‌خورن! قبلاً همه فکر می‌کردن فقط سبزیجات می‌خورن. تازه، اون‌ها حتی برا همدیگه مراسم عزاداری دارن و بعد از مرگ یکی از اعضای گروه، مثل ما به همدیگه دلداری می‌دن. حتی یه جور زبان ابتدایی بین خودشون دارن — یعنی مجموعه‌ای از صداها و رفتارها که باهاش با هم ارتباط می‌گیرن.
اما از اون طرف، جین متوجه شد که شامپانزه‌ها هم همیشه مهربون نیستن. مثلاً دیده بود بعضی وقت‌ها، ماده‌ها به توله‌های بقیه حمله می‌کنن و گاهی حتی می‌کشن‌شون. خودش تو کتاب «دلیل امید» نوشت: “شامپانزه‌ها هم مثل ما ممکنه جنبه‌های تاریک و خشن داشته باشن.”
از جنگل تا موسسه جهانی
جین کم کم حواسش جمع شد که نه فقط تو گومبه، بلکه تو کل آفریقا، محیط زیست داره وضعیت بدی پیدا می‌کنه. برای همین سال ۱۹۷۷ موسسه غیرانتفاعی Jane Goodall Institute (JGI) رو راه انداخت. این موسسه هنوز توی آفریقا فعاله و مرکز تحقیقات گومبه طولانی‌ترین پروژه تحقیق شامپانزه دنیاست. این مرکز، به جوونا تو سرتاسر جهان درباره محیط زیست هم آموزش می‌ده.
خانم جاودانِ سفر و امید
تا همین آخرین روزای عمرش، جین گودال واقعاً خستگی نمی‌شناخت! تقریباً ۳۰۰ روز تو سال دائم توی کشورهای مختلف بود و درباره اهمیت نجات طبیعت و گونه‌های در خطر سخنرانی می‌کرد. حتی سخنرانیاش رو با تقلید صدای شامپانزه شروع می‌کرد تا حضار رو سورپرایز کنه! تو سخنرانیاش همیشه می‌گفت: «هرکسی با هر کار کوچیک، می‌تونه دنیا رو تغییر بده.» خودش باور داشت بزرگ‌ترین خطر برای آینده، بی‌تفاوتی ماهاست.
اثر همیشگی و الهام‌بخش برای همه، مخصوصا جوونا
مدیرکل یونسکو هم درباره‌اش گفته بود جین گودال تونست پیام تحقیقاتش رو عالی به همه برسونه (حتی بچه‌ها و جوونا) و دید مارو نسبت به میمون‌های بزرگ (Great Apes یعنی همون شامپانزه و گوریل و اورانگوتان) عوض کرد. مثلاً پارسال وقتی تو یونسکو با صدای شامپانزه‌ها حضار رو شگفت‌زده کرد، کلی سر و صدا به پا شد.
خانواده و زندگی شخصی
از جین یه خواهر به اسم جودی، یه پسر به اسم هوگو (که لقبش تو بچگی Grub بود) و سه تا نوه باقی مونده. جالب اینه که هوگو بچگیش رو تو گومبه گذروند و جین همیشه می‌گفت شامپانزه‌ها با فرزنداشون خیلی ارتباط عجیبی دارن و خودش هم سعی کرده به همون سبک پسرفرزندش رو بزرگ کنه.
افتخارات بیشمار
خب معلومه کسی مثل جین که دنیا رو تکون داد، کلی جایزه گرفت. فقط چندتا رو بگم: لقب فرماندهٔ رتبه امپراتوری بریتانیا (۱۹۹۵)، پیام‌آور صلح سازمان ملل (۲۰۰۲)، جایزه لژیون دونور فرانسه (۲۰۰۶) و مدال آزادی ریاست‌جمهوری آمریکا (۲۰۲۵) از دست رئیس‌جمهور بایدن.
می‌تونم با قاطعیت بگم که هیچ‌وقت دیگه کسی مثل جین گودال نخواهیم داشت، اما تاثیرش روی نسل‌های بعدی همین‌طور می‌مونه و آدم‌های زیادی رو به تحقیقی و حفاظت از محیط زیست علاقه‌مند کرد. اگر دوست داری بیشتر بدونی، می‌تونی مستندها و کتاباش رو هم نگاه کنی — مطمئنم عاشق این ماجرای واقعی می‌شی!
منبع: +
